Айгүл Әлімхан
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті, филология ғылымдарының кандидаты
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМИЯСЫНДАҒЫ ОРЫС ТІЛІ ҚАБАТЫ
Қазақ жерiнiң көп қабатты топонимиялық жүйесiнде орысша атаулар ауқымды орын алады. Сан ғасырға созылған қазақ - орыс халықтары арасындағы қарым-қатынас өз өрнегiн географиялық атауларға түрлi қырынан сала бiлген.
Бірнеше ғасырды қамтыған қазақ және орыс елдерінің тарихи байланысы қазақ даласының қоғамдық-әлеуметтік өміріне, тіліне әсерін тигізбеуі мүмкін емес еді.
ХVI ғасырдың өзiнде Ресей қазақ даласына өз назарын аудара бастаған. Орта Азия және Шығыс мемлекеттерiмен шекаралас жатқан қазақ жерлерi арқылы iрi сауда жолдары өткен. Шығыс (Қытай, Yндiстан, Ауғанстан т.б.) пен батысты байланыстыратын саяси және экономикалық маңызы зор қазақ жерлерiнiң Ресейге қосылуы Ресейдiң шығыстағы сауда, экономикалық және саяси, әскер жағдайын жақсарта түсетiнi анық едi. Сонымен қатар, қазақ халқының сол кездегi ауыр жағдайы, Жоңғар хандығы төндiрген қауiп-қатер орыс және қазақ мемлекеттерiнiң өзара жақындай түсуiне себеп болды. Қазақтардың Ресей қол астына өз еркiмен енуiне Ресейге барған сол кездегi қазақ елшiлерiнiң әсерi күштi болды. ХVI ғасырда Ресейге Астрахань және Қазан хандықтары, ХVI ғасырдың аяғында Батыс Сiбiр қарады. Соның нәтижесiнде Ресей мен қазақ жерлерiнiң шекаралас болуы арқылы екi халық арасында сауда-саттық, саяси-мәдени және тiлдiк өзара байланыстың күшеюiне мүмкiндiк туды [1;100-101].
XVII ғасырда Ресеймен көршілес аудандарда алғашқы орыс елді мекендері пайда болды. Орыс елді мекендеріне орысша атаулар қойылып, қазақ топонимиясында орыс тілінен енген топонимдер пайда бола бастады.
XVIIІ ғасырдың басынан азиялық елдермен байланысты жақсарта түсетін, қазақ жеріне ішкерілей енген «жаңа линиялар» пайда болды. Бұл линиялар әскери бекіністер орнату арқылы жүзеге асырылды. Бекіністерді өзара байланыстыратын аралық форпосттар тұрғызылды. Линиялар бойында Ресейден қоныс аударғандардың елді мекендері орналасты.
Шығыс Қазақстан территориясына жүргізілген «Ертіс казактары линиясы» бекіністер жүйесі – қазақ шығысында алғашқы орыс елді мекендерінің өмірге келуіне себеп болды. Ресей мемлекетінің саясаты мен экономикалық мүддесіне сай жаңа жерлерге қоныстану, елді мекендер салу XVIIІ-XIХ ғасырларда қабындай дамып қазақ жерін толығынан қамтыды. Сонымен бірге, орыс атауларының қойылуы да жоспарлы түрде жүргізіліп отырды.
Қазақ даласындағы орыс тілінен енген топонимиялық атаулардың қалыптасу кезеңдерін филология ғылымдарының докторы М.Мырзахметов екі кезеңге бөліп қарастырады:
а) 1731-1822 жылдар аралығындағы патша өкiметi қазақ хандықтарын сырттан билеп, протекторат есебiнде ұстанған кезiнде жер атауларын өзгертудi өте сақтықпен, қазақ даласының қас-қабағына қарай жүргiздi.
ә) 1822-1867 жылдар аралығында хандық жойылып, аға сұлтандық ел билеу жүйесi енген соң, қазақ жерiн «бөлшекте де билей бер» дейтiн отаршылдық принцип негiзiнде көптеген әкiмшiлдiк территорияларға жiктедi. Бұл тұста да рубасыларын бiр-бiрiне айдап салып, отаршылдық саясатын оңай жолмен жүзеге асыру кезеңiнде жер атауларын өзгерту әрекетi жиiлеп, молыға түстi.
б) Yшiншi кезеңдегi отаршылдық күшейген тұста, яғни 1868 жылғы «Жаңа низам» ережесiмен 1917 жыл аралығында отарланған қазақ жерi мемлекет меншiгi ретiнде ресми түрде жарияланған соң, отаршылдық мазмұндағы географиялық жер атаулары мүлде күшейiп, барынша дамыды [2;73].
Осы кезеңдерді жаза келе М.Мырзахметов патшалы Ресей дәуірінде қазақ жерінде орыс атауларын қалыптастыруда қолданған мынадай амал-тәсілдерді атап өтеді:
Қазақ даласында орыс атауларының пайда болуының Ресей өкіметінің саяси бағытымен ұштасып жатқандығын латыштың орыс тілінде жарық көретін «Родник» журналының 1993 жылғы № 6 санында жарияланған 1894 жылы Петерборда басылған он төрт беттiк құжат-кiтапшадағы Ресей империясының барлық генерал-губернаторларына арналған мiндеттерінен алынған мына бiр үзiндi дәлелдейді:
«…Елдi мекен атауларын мүмкiндiгiнше орысша қою. Ескерту: мүмкiндiк болмаған жағдайда елдi мекен аттарын жергiлiктi тiлден орыс тiлiне аударып, қағаз жүзiнде (әскери картаға, географиялық картаға, ғылыми мәнi бар еңбектерге, кеңсе және ic-құжат қағаздарына түскенде, т.т.) оның орысша баламасының орнығуын iске асыру» [3;35].
Қазан төңкерісінен кейін кеңестік идеологияға сай қойылған атаулар тобы бел алды. Еліміздің топонимиясы Кеңес үкіметінің қайраткерлері мен әскери қолбасшылардың құрметіне қойылған және коммунистік саясат мүддесі әсерінен қалыптасқан орысша атаулар тобымен молыға түсті. Аттары ауыстырылған елді мекендерге 1990-ыншы жылдардағы байырғы атауларын қайта қою үрдісіне сай біраз атаулардың бұрынғы атаулары қайтарылды. Дегенмен, бірнеше ғасырлар барысында қалыптасқан орысша атаулар Қазақстанның барлық аймақтарында қабат құрайды.
Кірме қабаттың соңғысы болып табылатын – орысша топонимдер басқа қабаттар мен салыстырғанда өзіндік ерекшелікке ие. Бұл ерекшеліктер орыс атауларының ену уақытының жақындығына және олардың төл иелері болып табылатын орыс ұлты мен қазақ халқының күні бүгінге дейін қоян-қолтық араласа тұрып жатқандығынан туындайды:
Орысша атаулар жалпы Шығыс Қазақстан облысы бойынша, әсіресе, солтүстік-шығыс бөлігінде көптеп кездеседі. Бұл топонимдердің пайда болуы Ресейден қоныстанушылардың көшіп келуі мен тікелей байланысты. Алғашқыда біртіндеп басталған қоныстану – 1889 жылы Ресейде қоныстанушылар туралы негізгі заңның қабылдануымен бірге қауырт көбейе түсті. Ал 1906 жылғы Столыпиннің аграрлық реформасынан кейінгі «переселендердің» көшкіні Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағының атаулар жүйесіндегі орысстратын қысқа мерзімде өмірге әкелді. Орысша атауларды бұл аймақтағы ойконим, ороним, дромоним, дримоним, гидронимдердің барлығынан кездестіруге болады. Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағындағы орысша топонимдерді қалыптасу сипаты жағынан мынадай топтарға бөлдік:
Мысалы: Корпачев, Парферий, Матвеевка, Славянка, Зуево, Архиповка, Черняевка, Куликово, Михаил, Пятигород, Самысовот.т.
Мысалы: Калинино, Пугачево, Ленинский, Крупская, Мичурино, Кирово, Буденновка, Гончаренко, Овчинников, Платовот.т.
Мысалы: Крестовка, Покровка, Рождественка т.т.
Сондай-ақ, Күршім ауданындағы Дарственное елдi мекенiнiң атауы да патшалық Ресейдiң қазақ жерiнде жүргiзген билiгiмен тiкелей байланысты. Қыстау күршiм ауылы маңында бiр адам күрегiн тасқа шыңдап алмақшы болғанда, әлгi тас жылтырайды. Ол 33,5 кг құйма алтын екен. Алтын губернаторға сыйға тартылады. Губернатор алтын сыйлаған адамдарға жер бередi. Сол сыйға тартылған жер қазiргi Дарственное ауылының жерiекен. Алтын қазiр Санкт-Петербург мұражайларының бiрiнде сақталған.
Мысалы: Октябрьское, Майский, Юбилейный, Комсомол, Победа, Красный Партизан, Пятилетка т.т.
Мысалы: Мараловодное, Дом отдыха, Дойка, Хлебный, Сливочное, Откорм, Питомник, Конное, Кормоцех, Детдом, Доручасток, ЛТО, ЛСП, Мальковое, Брусовой, Точильный т.т.
Мысалы: Каменный, Вершина, Заречное, Кардон, Зеленое, Золотой, Озерная, Половиха, Поперечный, Текучка, Сланная, Центральная, Стандарт, Тополевка, Седло, Приозерное, Прииртыш, Увал т.т.
Мысалы: Маралды – Маралиха, ТеріскейБөкенбай – Северный Бокенбай, КүнгейБөкенбай – Южный Бокенбай, Ақмола – Белая Могила, Бесжылдық – Пятилетка, ҚараЕртіс Черный Иртыш, КішіЖеменей – Малый Джеменей, ҮлкенБөкен – Большая Буконь, Ақмектеп –Белая Школа т.т. Ал, Большой Мараленок, Малый Мараленок – «марал», Таловочка – «тал», Чаловка – «шал» сөздерінен пайда болған. Бұл топонимдерді зерттеу нысанымыздағы топонимиялық нақтылы дәлелдері деп тани аламыз.
Қазақ тілінде атауы бола тұра орысша ат қойылған елді мекендердің бұрынғы атауларын қайтару қозғалысы барысында Шығыс Қазақстанның аудандарында бірқатар елді мекендердің орысша атауларының орнына қазақша байырғы атаулары қайтарылды.
Аймақтағы орысша атаулар тек тарихи жайттардың табы сіңген, қоғамдағы саясаттың ғана куәсы емес, ол орыс тілінің сөздік қорынан қалыптасып, тілдік заңдылықтарға бағынатын, этностың таным – түсінігінің көрінісін беретін айшықты сөздердің ұтымды қалыптасуы. Мәселен, қазақша Қиын бұлақ деп аталатын өзен бар. Маралды елді мекенінен жеті шақырымдай қашықтықта орналасқан мекенге жету үшін сол өзенді сегіз рет кесіп өту керек екен. Осы өзеннің орысша атауы – Путочная. Өзеннің ерекшелігін қазақша атауы қаншалықты дөп басып берсе, орысша атауының да ұтымды екенін мойындаған жөн.
Қазақтар Иіртау деп атаған таудың Пьяная гора деген атауы да тау бедерін өзіндік ерекшелікпен суреттеген.
Ал Өскеменнен Күршімге барар жолда үнемі уілдеп жел соғып тұратын асу бар. Осы асудың атауы – Тещин язык –орыс ұлтының психологиясына тән ерекше атау. Өйткені, қазақ ұлты жерді ешқашан ененің тіліне теңеп атау қоймайды.
Сонымен, Шығыс Қазақстан обылысының оңтүстік аудандарында орыс атаулары топонимиялық субстрат құрайды. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталатын орыс тіліндегі жер-су атауларының ену кезеңдері бірнеше ғасырды қамтитындығы белгілі болып отыр. Тілімізге сіңісіп, санамызда орнығып қалғандықтан, оларды Тәуелсіздік талаптарына сай өзгертуді жылдамдату баяу жүзеге асып келеді, дегемен қазіргі жүріп жатқан жұмыстар уақытымен өзінің мәерісіне жетеді деген сенім үлкен.
Әдебиеттер тізімі:
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ