Нұртөре ЖҮСІП
Республикалық Ономастика комиссиясының мүшесі,
«Айқын» қоғамдық-саяси газетінің бас редакторы
Мәселенің түр-түрі болады. Жанды мәселе, жансыз мәселе дегендей. Бүгінгі біздердің бас қосып, сөз еткелі отырған тақырыбымыз ең жанды мәселе. Бұл мәселенің артында да, алдында да Адам тағдыры тұр.
Қазақстанның барлық өңірлеріндегі ономастика мәселелері қандай? Ономастиканы ғылыми дамытудың жолдары бар ма? Жер-су атауларының қалыптасуының физикалық-географиялық негіздері неде? Ономастика жұмыстарының алғышарттары қандай басымдықтарға негізделуі тиіс?
Тәуелсіздік алғаннан кейін қызыл империяның қып-қызыл бояуымен аты өзгерген қазақтың жер-су атауларын қайтадан бұрынғы қазақы қалпына келтіру, тарихи-географиялық атауымен қайта атау — басты мәселелердің біріне айналды. Кеңес дәуіріндегі жергілікті ұлтты тамырынан ажыратуға бағытталған мәңгүрттендіру идеологиясы тау-тасты, жер-суды түгел өзгертіп, ұлтымызды төл тарихынан айыруға тырысты. Араб, жоңғар-қалмақ, орыс килікпелерінің билеп-төстеген тұстарында талай жер-суымыздың аты өзгерді. Қазір - Тәуелсіз елміз. Барлық мәселені өзіміз байыппен шешетін жағдайға жеттік.
Астана мен Алматы қалаларында, Ақтөбе, Қызылорда, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында ілгері басқанымен, Шығыс, Солтүстік, Батыс және Арқа өңірлерінде жер-су атаулары әлі де сол бұрынғысынша қалып келеді. «Әсіресе, Қарағанды, Павлодар қалаларында, ономастикалық тұрғыдан қарағанда қоғам да, саясат та өзгермегендей, қып-қызыл, әлі Ильичтің рухында тұр. Өскемен, Қостанай, Петропавл жағында әлі де жағдай жетісіп тұрған жоқ.
Жетістік бар ма? Бар. Ең бірінші жетістік ҚР «Ономастика туралы» Заңы қабылданды.
Өздеріңізге белгілі, елімізде бұл тарапта мораторий жарияланды. Бір есептен бұл жақсы болды деп ойлаймын. Бұл шара бізді «Көкемнің атын көшеге, атамның атын ауылға қою» деген сорақылықтан құтқарды. Алайда, бір нәрсені айта кету керек. Соңғы кездері кейбір азаматтарға берілетін астарға қатысып жүрміз, сіздер де ондай жиындарға қатысқан боларсыздар. Сонда бір байқалатын жағдай: келсін, келмесін дүниеден өткен жандарға дереу көше, мектеп атын беріп, есімін есте қалдыру шарасын жасау жиіледі. Бұл тағы да баяғы дау-дамайға қайта жол ашуы мүмкін.
Республикалық Ономастика комиссиясына еліміздің бірқатар аймақтарынан әртүрлі ұсыныстар түсіп, соның бәрі егжей-тегжейлі талқыланып, шешім шығарылады. Келген ұсыныстардың бәрі бірдей өткізілмейді. Мысалы, бір облыстық тубдиспансерге кісі атын беру мәселесі кері қайтарылды. Бірқатар елді мекендер мен мектептерге кісі атын беру ұсыныстары да нақтылауға жіберілді. Бұл нені көрсетеді?
Комиссия ҚР «Ономастика туралы» Заңы талаптарына сай жұмыс істей бастады дегенді көрсетеді. Комиссия қарауына ұсынылған ұсыныстар барынша қатаң сұраныспен жұмыс істейді деген сөз.
Сондықтан, республикаға ұсыныс берер кезде әр аймақтың жауапты мамандары мықтап ойланып, барлық мәселені таразыға салып, елеп-екшеп ұсынғандары жақсы болады.
Осы ретте еліміздегі ономастика мәселелеріне айрықша маңыз беріп қараудың не үшін қажет екендігіне тоқтала кетейін. Бізде қанша Абай, қанша Жамбыл, қанша Қабанбай, қанша Бөгенбай бар? Осы мәселеге тиісті мониторинг жүргізіп, бәрін анықтау керек. Бұл бір.
Екінші, мемлекеттік мекемелерге кісі атын беру дегенге өте үлкен жауапкершілікпен қарау керек. Мәселен, әр қалада емханалар бар. Онда ұзақ жыл қызмет істеген абыройлы адамдар болуы мүмкін. Солардың құрметіне атау беру жарысы басталып кетсе, тоқтата алмай қаламыз. Қызды-қыздымен қарқын алатын болса, бұл төңіректе талай сорақылықтарға жол беріп алуымыз ғажап емес. Ең дұрысы, емханалардың осы нөмірленген қалпын сақтау деп білемін.
Үшіншіден, абай болатын бір нәрсе: - елді мекендердің тарихи атауларының сақталуы, оларды оңды-солды өзгерте бермеу. Тек кірме атауларды ғана өзгерту керек. Қалғандары әр жер, әр өңірдің тарихи атауларымен аталса, әділеттілік болады.
Тағы бір мәселе бар. Ол – біздің рулық, тайпалық қатынастарымыз. Мәселен, бір ауылда бірнеше рудан құралған ел тұрады. Мектеп біреу-ақ. Пәлен деген рудың мықтысына мектеп атын беру туралы ұсыныс жасалатын болса, қалған ағайындар «біздің де мықтымыз бар еді, ол неге еленбейді» деп қиғылық салады. Соның салдарынан алақандай ауылда үлкен дау туады. Мұндай жағдайды күнде көріп те жүрміз. Республикалық БАҚ редакцияларына келіп түсетін арыз-шағымдардың көпшілігі осы мәселе төңірегінде туындайды. Сондықтан, жергілікті ономастикалық комиссия мүшелері ел ішінде орынсыз дау-дамайдың туындап кетуінен сақ болғаны абзал.
Қазақстан – унитарлы мемлекет. Біздің жеріміз – тұтас. Біздің еліміз – тұтас. Жер-су атауларын, елді мекендер мен мектептерге атау беру мәселесінде осы тұтастық табиғаты сақталса деймін. Кейде қазақтың тарихи тұлғаларының, Алаш арыстарының, тағы басқа жақсы мен жайсаңдар есімін мәңгілік ету мақсатында көптеген шешімдер қабылданып жатады. Сол кезде еліміздің тұтастығы ескеріле бермейді. Айталық, Махамбет тек Атырауға ғана тән сияқты, көзі тірі майдангер, Екі мәрте Кеңес Одағының батыры Талғат Бигелдинов тек Ақмола облысына тән сияқты. Неге мәселен, Солтүстік Қазақстан облысындағы музыка колледжіне Дина Нұрпейісова есімі берілмеске? Болмаса, қазақ хандары – Тәуке хан, Керей мен Жәнібек, Абылай хан, Кенесары хандардың есімдері бір ғана өңір, бір ғана аймақтың еншісіне беріле сала ма? Кенесары қазақтың тәуелсіздігін сақтаймын деп Арқадан Балқашқа, одан осы Қапалға келді. Ұлы жүздің сұлтаны Рүстеммен келіссөз жүргізіп, қалың елдің қолдауына ие бола бергенде орыс отаршылдары араға от жағып, жергілікті игі-жақсының бәрін Кенесарыға қарсы қойды. Генерал-губернатор жергілікті болыстар мен билердің антын алып, Кенесарыға «қарақшы» деген айдар тақты. Соның салдарынан хан Кене қырғыз асты. Оның өмірі қандай трагедиялық жағдаймен аяқталғанын бәріңіз білесіздер. Қапалда, Талдықорғанда Кенесары хан атына көше берілсе, тарихи әділеттілік салтанат құрған болар еді. Жас ұрпақ сол арқылы қазақ тарихына қанығып, еліміздің біртұтас екендігін сезініп өсер еді.
Кеңестік кезеңде сөз жоқ, талай есімі елге белгілі тұлғалар шықты. Олардың көбісі сол кезеңнің марапатына ие болды. Социалистік Еңбек ері атанды, кеңестік орден медалдарды омырауына тақты. Шама-шарқынша сол заманның барлық игілігін көрді. Қазір сондай кісілердің атын есте қалдыру мәселесі де өзіндік бір «жарысқа» айналып барады. Ыбырай Жақаев, Жазылбек Қуанышбаев, Нұрмолда Алдабергенов сияқты елге айрықша еңбегі сіңген, халық сүйген арда азаматтар болмаса, әйтеуір сол заманда жақсы жұмыс істеп еді, жақсы азамат болып еді деген желеумен бүгінгі жаңа Қазақстан жағдайында әлгіндей азаматтардың аттарын қайта-қайта тықпалау жарасымды шаруа емес. Мұны да ескерген жөн деп ойлаймын.
Қазақстанда ономастикалық дау-дамайдан оңай құтылған бір-ақ қала бар. Ол – Ақтау қаласы. Онда көше атаулары жоқ. Бәрі де нөмірмен белгіленген. Нөмірі бірінші шағынаудан, нөмірі төртінші үй, нөмірі отыз бесінші пәтер деген тәрізді. Маған осы көбірек ұнайды. Өзіміз еліктейтін Америкада да көшелердің кісі атымен аталуы сирек кездеседі.
Бірақ біздің елдегі жағдай басқаша.
Елбасы Тәуелсіз Қазақстанда жаңа тұлғалар қалыптасқандығын жиі айтады. Осы заманның қаһармандары пайда болғаны рас. Ендігі кезекте ономастикалық комиссиялар назары осы мәселеге көбірек аударылуы керек. Тәуелсіздікке қызмет еткен тегеурінді тұлғалар есімін ардақтауға басымдық берілетін уақыт келді.
Осы ретте Облыстық тілдерді дамыту басқармасы жергілікті ғалымдармен бірлесе отырып, өзге ұлт өкілдері көбірек шоғырланған елді мекендер мен жер-су атауларына терең ғылыми негіздемелік зерттеулер жасауы тиіс. Мәселен, осы заманғы технологиялық жүйелерді ұлт игілігіне пайдалану керек. ЖПС жүйесін неге қолға алмасқа? Көптеген қалаларда көше аттары қайталанады. Айталық, Алматы қаласында бірнеше Әуезов, Сейфуллин, Мақатаев көшелері бар. Қала көлемі ұлғайды. Жаңадан аумақ қосылды. «Жедел жәрдем» бара алсмайтын, көшелерді жиі шатастыратын жағдайлар орын алып жатыр. Осы тұста космостық байланыс, осы заманғы жаңа құрылғыларды тиімді пайдалану қажет-ақ.
Ең үлкен мәселенің бірі – патшалық және кеңестік кезеңнің «ескерткіш» атауларынан арылу жайы. Кезінде күштеп отарлау, зорлықпен қоныстандыру саясаты салдарынан Қазақстанның солтүстік және батыс, сондай-ақ шығыс өңірлерінде қаншама елді мекеннің атауы жөнсіз өзгертілді. Сол атаулар әлі күнге дейін өзгеретін емес. Бұл жерде саяси шешім керек. Қазақстан Үкіметі бұл туралы арнайы қаулы қабылдап, күштеп таңылған елді мекендердің атауын бір қаулымен тұтас өзгертуі қажет. Онсыз «жергілікті халықтың еркіне салу» деген желеуге салатын болсақ, әлгіндей атауларды ешқашан өзгерте алмаймыз. Үкімет қаулысында Қазақстанның отарлық және советтік жүйе тұсында көрген зардаптары: еріксіз ұжымдастыру, қолдан жасалған аштық, репрессия салдары ашық көрсетіліп, 3,5 миллионнан астам қазақтың қырылғанын ерекше атап, соның салдарынан ономастика саласындағы сорақылықтар тізбеленіп, зорлықпен таңылған елді мекен атауларын өзгерту туралы ұсыныс жасалуы тиіс. Сонда ғана әділетті шешім қабылданады. Түрлі дау-дамай туындамайды. Тіпті бұл ұсынысты Үкіметке Қазақстан Халқы Асссамблеясы жасаса, тіпті келісіп кетер еді. Өйткені, Мемлекет Басшысының еліміздегі ішкі тұрақтылық пен тыныштықты сақтау саясатына үндесетін игі шараны осындай мәртебелі құрылым мінберінен жасау да парасатты әрекеттің бірі болмақ.
Ономастика мәселесі — тек филолог-ғалымдардың не болмаса, тілдерді дамыту басқармалары мамандарының ғана шаруасы емес. Бұл — белгілі тарихшылардың, географ мамандардың, жалпы, халықтың, тұтас ұлттың проблемасы. Демек, бұл мәселенің ұлттық сипаты қашан да есте тұруы тиіс! Негізгі басымдық мемлекетшілдік пен ұлттық дәстүрге негізделуі тиіс деп есептеймін.
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ