Баянауланың түске байланысты атаулары

Қуат Сапаров

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры, география ғылымдарының докторы

БАЯНАУЛАНЫҢ түске байланысты атаулары

Қоршаған ортаны танып, дүниенің топонимиялық бейнесін суреттеуде негізгі бірнеше ұстанымдар, яғни қағидалар арқылы жүзеге асырылады. Атап айтсақ бағыт-бағдарлық (маршруттық), шеңберлік, тұрмыс-тіршіліктік, кеңістік моделі. Адамзат қауымындағы ең алғашқы топонимдердің пайда болуы осы маршруттық модельдің арқасында іске асырылған. Кеңістіктің бағыттық моделі, жылжу барысында (бағыттық саяхатта, көшу жолында) географиялық нысанды, әсіресе көзбен байқап, сол табиғи нысанның ең алғашында түр-түсіне назар аударылады. Сол себептен географиялық жалқы және жалпы есімдерде түр-түсіне байланысты атаулар жиі кездеседі [4].

Кеңістікті игеру барысында көшпелілер ерекше нысандарды бағдар ретінде пайдаланып, номинация принципіне жүгініп, ажырата білген. Ландшафт ерешеліктерін анықтауда түске байланысты географиялық атаулар мен терминдердің рөлі айқын байқалады.

Номинация барысында кеңістіктегі бағдарлаушы нысандардың алдымен көзге түсетін белгілері: ақ, қара, көк, сары, жасыл, қоңыр, ала, қызыл, боз, кер, шұбар т.б жиі байқалады. Мұның өзі көшпелі қазақ (түркі) дүниетанымен тікелей байланысты болып келеді [1]. Барлық көне ұғымдар сияқты, метафоралық сипат алған бұл атаулар да белгілі уақыт аралығында қазақ халқының аса бай, жіктелген географиялық терминалогисының алтын қорына енген.

Түркі халықтарының түспен байланысты геосимволикасында солтүстік қара түспен байланысты болып келеді. Белгілі түркі танушы ғалым А.Н. Кононов атап өткендей, кеңістік символы ретінде алынған «қара» этнонимдерде де халықтың мекен ортасының географиялық орнын білдіреді [2].

Қара сөзінің полисемиялық сипаты көне түркілер жасаған әлемнің кеңістік бейнесіндегі «солтүстік» ұғымымен де анықталады. Арқа сөзі кейбір түркі тілдес халықтарда «солтүстік» ұғымын қалыптастырады. Қазақтардың көктем мезгілінде «Арқаға көштік» ұғымы осыған саяды. Сондықтан түс атаулары тілдегі дәстүрлі мағыналық жүктемемен қатар, кеңістік туралы айрықша географиялық ақпарды бейнелеген деуге болады. «Қара» сөзінің жалпы түркілік тағы бір мағынасы «жер, құрлық» деген ұғыммен байланысты.

Көнеден сақталған әлемнің кеңістік бейнесінде Тәңірмен байланысты жоғарғы әлем ақ түспен, ал төменгі әлем қара түспен бейнеленеді [3]. Қазақ топонимиясындағы «қара» лексемасы салыстырмалы түрде жазық кеңістіктегі оқшауланған төбелерге, тауларға, бастауын жер асты суларынан алатын өзендерге, сол сияқты тау жыныстарының түсін анықтайды. Ландшафт ерекшеліктеріне тән қасиетті сипаттайтын Қарақұм атауы өсімдікпен бекіген құмды шөлдерге қатысты қолданылса, Қаратау жотасы жазда төбесі қарсыз болғандықтан аталса керек. Сондықтан этнос үшін қоршаған ортаның белгілі нысандарына атау беру маңызды рөл атқарған.

Қандай да болмасын ландшафттың (тау, жазық, дала және т.б) келбетін бейнелетін нақты ерекшеліктер, белгілі бір ландшафт түріне сәйкес келетін терминдер мен географиялық атаулар тобын қалыптастырады [1].

Е. Керімбаевтің мәлімдеуінше, Қазақстан оронимдерінің 20%-ы өзінің құрамында түсті білдіретін сын есімдерден құралған: қара, ақ, сары, көк, қызыл, ала, шұбар, қоңыр, боз, жирен, қу, құба, шағыр, ұлан және т.б [5]. Түсті білдіретін сын есімдер әдетте нысандардың түсін немесе түрін білдіре отырып, тау, тас, төбе, бұлақ, арық, биік, су, бет дала, жол, сор, құм, сеңгір, жон және т.б географиялық нысандарды анықтау үшін де қызмет етеді. Бұл мәселелерге қазақ топонимикасында алғаш рет топонимист Е.Қойшыбаев ерекше көңіл аударды. Ол Ақтөбе, Ақдөң топонимдеріндегі «ақ» - сын есімі «шөп», «шөпті» деген мағынаны білдіреді деп санайды. Ал геологтардың пікірінше Ақтас, Ақтау сияқты оронимдердегі ақ сөзі осы аталған орографиялық нысандардың құрамында «гипс», «әк», «мәрмәр» т.б жыныстардың бар екенін білдіреді.

Мәселен, тілші-ғалым К.К. Юдахин өз сөздігінде қырғыз тіліндегі қара сөзінің он алты түрлі, қызыл сөзінің жеті түрлі мағынасын келтіреді [6]. Алайда ең негізгісі, ең бірінші мағынасы түр-түсті білдіру де, қалғандары соның негізінен тарайтын ауыспалы мағыналар болып табылады. Өйткені адамзат дүниені тани бастағаннан-ақ түр-түсті ажырата білген (психолог-ғалымдардың айтуынша ең алдымен ақ пен қара түсті ажыратқан).

Ақ–қара сөзінің антонимі болғандықтан, олардың мағынасы бір өлшемде грамматикалық, семантикалық сипатқа ие. Біздің зерттеулерімізде Баянаула аумағында түске байланысты 367 атау қарастырылып, яғни барлық топонимдердің (3800 атау) 1,2%-ын құрайтыны анықталынды. Олардың көпшілігі орографиялық және гидрографиялық атауларда жиі кездесетінін аңғаруға болады (сурет – 1).

Сурет 1 – Түске байланысты атаулардың таралу ареалдары

Атауды географиялық нысанмен салыстыра қарағанда, ақ түсінің реңктері (ақшыл, сұр, боз т.б) көбінесе ажыратылмай жалпы «ақ» деген сын есіммен атала беретіні байқалады. Қазақстан жерінде ақ қарлы таулардың кездесуі және әсіресе, ақ түсті сортаң жерлердің басым болып келуі әсер етеді. Маңғыстаудың жер бедері, гидрография, топырақ жамылғысы, өсімдік және жануарлар әлемін және ландшафт ерекшеліктерін сипаттайтын топонимдердің көпшілігі ақ, қара, қызыл, сары түстерге байланысты қойылған. «Ақ» түске байланысты оронимдер мен гидронимдер: Ақбас құдығы, Ақбұлақ, Ақаян төбесі, Ақбұтақ төбесі, Ақжарбұлақ, Ақмешіт төбесі, Ақлан (Оғланды) қорғаны, Аққұт құдығы, Аққұрық құдығы, Аққұдық, Аққара қыстауы, Ақорпа құдығы, Ақсай жырасы, Ақсексеуіл қонысы, Ақсу төбесі, Ақсұртау, Ақтау тауы, Ақтөбе қыстауы, Ақтікенді бейіті, Ақшоқы құдығы, Ақшүймек төбесі, Ақшыңырау құдығы, Ақшұқыр құдығы мен ауыл атауларын қарастыруға болады [7].

Ақ сөзіне байланысты қойылған гидронимдер мен микро-гидронимдердің атауларының өзіндік сыр-сипаты бар.

«Ала» сапалық сын есімі «ақ» және басқа түстердің араласып келген түрі екені мәлім. Ала сөзінің сын есімінің алуан түрлі ауыспалы мағынасы бар болғанымен, жер-су атауын жасарда үнемі дерлік өзінің түр-түсті білдіру мағынасында жұмсалады. Аламұрын қонысы, Алатөбе құдығы, Алаторпа төбесі т.б. атаулары бар.

Көне түркілік жазба ескерткіштерінде «көк» сөзі «аспан» мағынасында қолданылған. Қазіргі қазақ тілінде «аспан», «көк», «тәңір» концептілері өзара тығыз байланысты тұрақты тіркестер құрайды: «көк тәңірісі», «көк аспан» және т.б мұның өзі барлық түркі халықтарына тән, көне заманнан келе жатқан әлем бейнесінің семантикалық парадигмасы болып табылады. Сондықтан қазақ топонимиясында «көк» сын есімі арқылы жасалған біріккен атаулар біршама мол кездеседі. Оронимдер мен гидронимдерден туындаған Көкбайтал құдығы, Көкбұлақ, Көкжал қыстауы, Көкқұдық, Көкпекті төбесі, Көкөсім төбесі, Көктас құдығы, Көктіқұдық, Көкше құдық атаулары кейде түсті негіздейді. Қазақ өсімдіктің жасыл түсін көк деп атай береді. Көкдомбақ – мұндағы домбақ қазіргі тіліміздегі томпақ «дөңес», «томпиған жер» мағыналы сөзінің фонетикалық нұсқасы болып табылады. Яғни таудың пішінін, түсін, массивін айқындап тұр.

Топоним жасамда «қара» сапалық сын есімі өзінің негізгі мағынасымен қатысып, атрибуттық қатынастағы біріккен атаулар жасайтыны тізімнен анық көрінеді. Келтірілген топонимдер географиялық нысанның қара түсін білдіреді: Қара құдығы, Қараадыр қонысы, Қарааудан қонысы, Қарабарақ құдығы, Қарабарақты қонысы, Қарабатыр құдығы, Қарабауыр және Қарабаян төбелері, Қаработа бұлағы, Қарабөкеже құдығы, Қарабұлақ, Қарағайлы қыстауы, Қарағалы төбесі, Қараған төбесі, Қарағансай құрғақ арнасы, Қарадиірмен тауы, Қаражал қонысы, Қаражамбас ауылы, Қаражар төбесі, Қаракешу қонысы, Қаракөл соры, Қарақия ойысы, Қарақозы құдығы, Қарақұдық және Қарақұл құдықтары, Қарақұм алабы, Қарасаз құдығы, Қарасай төбесі, Қарасеңгірбек қонысы, Қаратөркөл құдығы, Қаратүлен қонысы, Қаратүс бұлағы, Қарашоқы төбесі, Қарашыңырау бұлағы т.б. Мәселен Қаратау оронимі туралы белгілі топонимист Э.М.Мурзаев былай дейді: «Бұл атаудағы қара сөзі түспен байланысты, өйткені қаратауларда өзге таулардағыдай жаз бойы қар жатпайды» [8]. Автордың пікірі дұрыс, дегенмен қыста да қар тоқтамайтын тасты, тақыр тауларды Қаратау деп атау қалыптасқан. Ақ қарлы қыста қаратаулар қарауытып, ерекше бөлініп тұрады. Сонымен қатар қара сөзі өзінің ауыспалы мағынасында судың мөлдірлігін, тереңдігін бір нәрсенің молдылығын, кең көлемін (Қарасаз, Қарақұдық, Қарақұм) де білдіріп тұрады.

Түске байланысты атаулар көшпелі қазақтардың өмірінде ерекше маңызды орын алып, олардың шексіз дала алқабы мен тау алды жайылымдарында көші-қон кезінде белгі қызметін атқарған. Топонимдердің басым көпшілігі тұрған жерінде бағыт-бағдарды оңай айқындайтын географиялық нысандардың айрықша белгісін білдіреді.

«Қоңыр» термині көбінесе жайылымдық термин негізінде қалыптасқан. Мысалы Қоңыр құдық, Қоңырша бейіт, Қоңыржайлау, Қоңырорпа, т.б. қарастыруға болады.

«Қызыл» сөзі негізінде қалыптасқан атауларды біз тау жыныстарының түсімен және гидронимдердегі атаулардың су ішіндегі ағзалармен тығыз байланысты қойылған деген пікірдеміз.

Қызыл құдығы, Қызыладыр қонысы, Қызыластау құдық, Қызыләскер ауылы, Қызылжар құдығы, Қызылжар қонысы, Қызылқұдық, Қызылқұм ауыл орны, Қызылқұм құмы, Қызылой құдығы, Қызылөзен ауылы, Қызылсай төбесі, кенті және жырасы, Қызылсор қонысы, Қызылсу ауылы, Қызылсуат құдығы, Қызылтам қыстауы, Қызылтас бұлақ атауларын кездестіруге болады.

Бұл нысандардың бәріне ат қоюда айқындаушы уәждің түр-түс екені даусыз. Жер бедері, топырақ, су ішіндегі ағзалар, қызыл түсті тау жыныстары (граниттер) т.б. да қызыл түсті немесе қызғылттау болуы да мүмкін.

Қызыл сын есімі «қан түсті, қырмызы» түсті білдіріп, тілімізде біршама белсенді қолданылады. Оның сансыз көп мағыналарының ішінен жер-су атын жасауға түсті білдіретін тура мағынасында империялық елдер мен кеңестік дәуір туының түсіне байланысты пайда болған саяси термин ретінде қатысады.

Лингвистикада ландшафтының топонимиядағы көрінісі туралы мәселе когнитивтік әрекетке байланысты қарастырылып келеді. Зерттеушілер тіл мен нақты табиғи болмыс арасында аралық деңгей болып табылатын когнитивтік әрекет бар екендігін атап көрсетеді. Таулы Алтайдың топонимикасын зерттеген О.Т. Молчанованың пайымдауынша қоршаған орта белгілері, табиғи нысанның кеңістіктегі орны, пішіні, түсі жатады. Ландшафтының сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілердің бірі болып табылатын түс категориясының алтайлықтарда 25 атрибуты тіркелген, жалпы алғанда алтай топонимиясының 14%-ын түспен байланысты атаулар құрайды [9].

«Сары» сөзі оронимдер мен гидронимдер, жайылымдық атаулардың құрамында жиі кездеседі. Бұл түспен байланысты атаулар гидронимдерде судың түсін, оронимдерде көбінесе тау жыныстарының түсін білдіреді. Ресейдегі Саратов қаласы атауының негізінде қазақ тіліндегі Сарытау жатыр. Уақыт өте келе, Сарытау атауы өзгеріске ұшырап, Саратовқа (мағынасыз) айналған. Ал Волгоград қаласының бұрынғы атауы Царицын қазақша, Сарысу өзен атауының бұрмалануынан пайда болған [10].

Қазақстанның құрғақ далалары мен шөл-шөлейттерінде аптапты, құрғақ жаз өсімдік жамылғысының тез қурап, жазықтың сары реңкке енуіне себепші болады. Бұл өз кезегінде қазақ топонимиясында Сарыарқа, Сарыдала, Сарыөзек тәрізді атаулардың қалыптасуына негіз болған. Осы ретте қазақ халқының ат қоюдағы айрықша бір ұстанымын да ескерген жөн: кей жағдайда халқымыз «ұзақ сонар», «кең-байтақ» деген ұғымды сары сөзі арқылы жеткізген. Сондықтан қазақ санасындағы Сарыарқа сары түсті ұсақ шоқылар ғана емес, кең байтақ аумақ болып табылады [1].

Сарыбас бейіті, Сарыбұлақ, Сарыкеткен қыстауы, Сарынияз құдығы, Сарыой қонысы, Сарытақыр қонысы, Сарытас бұлағы және қыстауы, Сарытөбе қыстауы, Сарытөрткіл төбесі, Сарышоқы құдығы, Сарышоңай құдық атаулары Маңғыстау өңірінде көрініс тапты.

Е. Қойшыбаевтың көрсетуінше, сары сөзінің түп төркіні сар иран тілінен енген, яғни «кең», «басты», «негізгі» және «айқын» дегенді білдіреді. Қазақ оронимиясында кейбір түр-түстік сын есімдер семантикалық өзгеріске ұшырап, өзінің алғашқы түрдегі мағынасын басқа, екінші туынды мағынаға ие болып нысандардың әртүрлі физикалық-географиялық ерекшеліктер туралы белгі беруші, көрсетуші қызметін атқарады. Көру арқылы қабылдау түсті ғана емес, географиялық нысанның көлемі мен пішінін де белгілейді [5].

Ал бұл өңірдің өткен тарихын үңіле зерттейтін болсақ, тарихи деректерге тілдік талдау жасасақ, талай күңгірт бола бастаған көне заман белгілері айқындала, саралана түсері анық.

Түске байланысты атаулар жайылымдық терминдер құрамында жиі кездеседі. Мысалы, ақтебін, алатебін, алатамыр, керала, қараот, боз, қоңыр, шұбар, шұрат т.б. атаулар ландшафт ерекшеліктерінен нақты ақпарлар береді. Сарыарқаның бетегелі, қауданды, қияқты, бидайықты, боз отты жерлері – малға қысқы жайылымға қолайлы болған. «Сары қарды теуіп жайылған, сары аязда жусаған, Сарыарқаны қыстаған жылқының жайы болмас па!»—деген сөз тегін айтылмаса керек. Біздің ландшафт пен топонимиканың байланыстарын ашуға бағытталған зерттеулеріміз табиғи ландшафт тұжырымдамасына негізделеді, яғни аумақ топонимиясына табиғи ландшафтыларының индикатор ретіндегі мүмкіндіктерін зерттеу болып табылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Каймулдинова К.Д. Қазақстанның аридті аумақтарының топонимиясы: монография – Алматы « Te-color » баспасы, 2010. – 280 б.

2. Кононов А.Н О семантике слов қара и ақ в тюркской географи-ческой терминологии // изв. атд. общ. наук АН Тадж. ССР вып 5, 1954. – С.85-88.

3. Конкашпаев Г.К. Цветовые слово в тюрских топонимиках - в кн: «Географические науки », Алма – Ата, 1969. – С. 72-83

4. Сапаров К.Т Қазақ топонимдерінің геоэкологиялық негіздері. I бөлім . Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2008. – 307 б.

5. Керімбаев Е.Ә және т.б. Оңтүстік Қаақстанның топонимикалық кеңістігі – Шымкент: «Кітап» ЖШС, 2007. – 352 б.

6. Бияров Б. Жер-су аттарының сөзжасамдық үлгілері: монография – Алматы : Мемлекеттік тілді дамыту институты , 2012. – 460 б.

7. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3. – Алматы: Дайк – пресс , 2007. – 524 б.

8. Мурзаев Э.М. Тюркские географические названия.М.: Восточная литература РАН, 1996. – 230 с.

9. Молчанова О.Т. Проприальная номинация в свете когнитивизма //Вопросы ономастики. – 2006. - №3. – С. 7-18.

10. Мурзаев Э.М. География в названиях. М:. Мысль, 1984. – 170 с.