Мағрипа Ескеева
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ
түркітану кафедрасының профессоры,
филология ғылымдарының докторы
ТҮРКІ ЭТНОНИМДЕРІНІҢ КӨНЕТҮРКІЛІК ҚАБАТЫ
Қазiргi түркi тiлдерiнде қалыптасқан ономастикалық жүйенiң тарихи даму жолын анықтауда, олардың сыртқы морфологиялық құрылымын, iшкi мазмұнының астарындағы ақпараттық негiзiн саралауда бағыт-бағдар беретiн ең көне жазба дерек көзi Орхон-Енисей, Талас ескерткiштерiнiң тiлi екенi белгiлi. Түркі тілдері тарихи ономастикасының терең зерттеудi қажет ететiн өзектi мәселелерiнiң бiрi де – көнетүркiлiк қабаттың қазiргi түркі ономастикалық жүйесiне қатыс-дәрежесiн, iшкi-сыртқы құрылымдық модельдерiндегi ортақтықтар мен ерекшелiктер деңгейiн, ономастикондар құрамындағы түбiр морфема мен қосымша морфеманың дамуын айқындап алу. Аталым уәжiнде мәдени-этнографиялық, тарихи-этнологиялық, географиялық-атмосфералық-климаттық, флоро-фауналық факторларды молынан қамтыған ақпарат көзi – ономастикалық атауларды морфемдік-компоненттік тұрғыдан талдау онимдiк мазмұнды анықтаудың негізгі тетігі болып табылады. VI-IX ғасыр түркiлері тілінде қолданылған онимдерді құрылымдық және антропоөзектік зерттеу парадигмаларының сабақтастығында қарастыру түркі тілдерінің даму заңдылықтарын анықтауға ықпал етумен қатар, ұрпақ жалғастығындағы онтологиялық, семиотикалық маркерлердiң сақталу дәрежесiн айқындауға да жол ашады. Бұл Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі ономастикалы атауларды жан-жақты зерттеудің өзектілігін сипаттайды.
VI-IX ғасыр аясында өмiр сүрiп, өзiндiк дара мәдениетiн қалыптастырған көне түркiлердiң бар болмысын, дүниетанымдық ерекшелiктерiн көрсететiн онимдiк бiрлiктер көне түркi жазба мұраларында молынан сақталған, олардың бір бөлiгiн этнонимдер құрайды.
Дербес тiл белгiлi бiр тiлдiк қауым ыңғайында ғана қалыптасатындықтан этностық топтардың құрылымдық негiзiн, субэтникалық құрамын анықтау мен тiл табиғатын тану өзара сабақтас процестер. Этногенез проблемасын тiлдiк тұрғыдан зерттеу мәселесiне өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап айрықша деп қойыла бастады. Академик Ә.Т.Қайдар «Этногенез проблемасына байланысты тiл деректерiн пайдалану дегенде бiз ең алдымен этнонимдерге жасалатын этимологиялық талдауларды айтқан болар едiк» [1,52] деген ойлары арқылы этнонимдердi зерделеудiң маңыздылығын көрсетедi. Үш жүздiк құрылымға бөлiнiп, бiрнеше ру-тайпалардан тұратын «қарға тамырлы» қазақ халқының тiлiн зерттеуде де этноним табиғатын анықтаудың берерi мол.
Этнонимдердiң этимологиялық негiзiн анықтау этнос өмiрiндегi тарихи үрдестер мен тiлдiң iшкi заңдылықтарын сабақтастыра отырып қарастыруды қажет ететiн аса күрделi мәселе. Көне түркiлiк этнонимдердің көпшiлiгi ұзақ даму жолынан өтiп, морфологиялық құрылымы тұтасып кеткен субстраттар болғандықтан олардың бәрiнен морфема жігін ажырату оңай емес. Осы орайда түркi этнонимдерi жайлы ғылыми тұрғыдан негiзделген, дәйектi пiкiрлер айтқан Ғ.Айдаров, Ә.Т.Қайдар, А.С.Аманжолов т.б. белгiлi лингвист ғалымдардың еңбектерiнiң теориялық маңыздылығын айта кету керек. Қазақ тiлiндегi этнонимдер де жалпы лексиканың элементтерi болғандықтан алтайлық, көне түркiлiк, қыпшақтық, қазақы қабаттардан тұрады. Көне қабаттарға жататын этнонимдердiң кейбiрi қазiргi қазақ тiлi этножүйесiнде қолданылмауы да немесе олардың сұлбалары қазiргi этнонимдердiң морфологиялық компоненттерi ретiнде ғана сақталуы да мүмкiн. Бұл тiл табиғатына тән тарихи заңдылық. Түркiлiк қабаттың VII-IX ғасырларындағы этнонимдердiң тұлғалық, құрылымдық, семантикалық сыр-сипатын көрсететiн дерек көзi – Орхон-Енисей жазба ескерткіштері тілінде кездесетін ру, тайпа атаулары. Ескерткіштер тілінде қазіргі түркі тілдерінде қолданылып жүрген немесе тарихтан белгілі көне атаулар да, қандай этностың атауы екені белгісіз, бізге беймәлім этнонимдер де кездеседі.
Ескерткіштер тілінде жиі ұшырасатын дербес лексемалық қабілеті бар бір буынды этнонимдердің бірі az тайпасының атауы: Az elteberin tutdï «Аз (халқы) елтеберін тұтты» КТү. 43 (Айд. І, 190); Čölgi az eri boltïm «Шөлдегі аз ері болдым» Тон. 23; Özüm az jirim «Өзiмнің аз жерім» Тон. 24 (Айд. ІІ, 108). Тарихшылардың көрсетуі бойынша Орхон ескерткіштернде жиі кездесетін аз тайпасы VI-YIII ғасырларда қазақ даласын мекен еткен тайпалардың бірі. В.В.Бартольд аз тайпаларының астанасы Жетісудағы Суяб қаласы екенін айтады [2,19]. Әлемдегі ең үлкен құрлықтардың бірі Азияның, Еуропа мен Азияның шегерасында орналасқан Азау (Азов), Каспий (Хазар) теңіздерінің, Кавказ тауының ІҮ ғасырдан бастап Каспийдің батысында өмір сүрген, VІІ-Х ғасырларда Волга, Дон, Солтүстік Кавказ, Азау теңізінің маңы, Днепр өзені аралығындағы далалы және орманды-далалы алқапты қамтитын Хазар қағанатын құрған хазар тайпасының атауындағы аз/ас компонентін аз этнонимімен байланыстырушы пікірлерге сүйенсек, аз тайпасының мекен еткен аумағы әлдеқайда кең екенін көреміз. Аз тайпалары өмiр сүрген аумақтағы Каспий, Азау пелагонимдерiнiң, Кавказ оронимiнiң, құрлық атауы Азия лексемасының құрамында *az/*as → *xas, *qas, *qaz компоненттерiнiң сақталуы да кездейсоқ құбылыс болмаса керек. С.Аманжолов Каспий теңізі ІХ-Х ғасырларда Хазар дариясы аталғанын көрсете отырып, қазақ этнонимі құрамындағы қаз/қас/хас морфемасын жоғарыда аталған лексемалар құрамындағы хаз/кас морфемаларымен байланыстырады [3, 108]. Көне тайпалар аздар мен сақтардың тарихи, генеалогиялық байланысы негізінде қазақ этнонимі қаз (<һаз<хаз<қаз) және сақ лексемаларының бірігуі арқылы жасалғаны тарихи-лингвистикалық тұрғыдан дәйектелген мәселе [4, 47-51]. Көнетүркілік аз этнонимінің һаз/хаз/қаз немесе һас/хас/қас/кас тұлғаларына ауысуы сөздің абсолют басындағы һ фарингаль дыбысының табиғатына және s ≈ z сәйкестігіне байланысты жүзеге асатын, жалпы алтай тілдеріне тән заңдылық арқылы түсіндіріледі. Каспий теңізі мен Кавказ өңірін мекендеген көне азер тайпасы туралы деректердiң сақталуы Орхон ескерткіштеріндегі аз этнонимі қазіргі түркі халықтарының бірі әзірбайжан халқының атауына да негіз болғанын көрсетедi.
Түркі халықтарының этностық негізін құраушы көне тайпалардың бірі – oγuz тайпасының атауы да ҮІІ-ҮІІІ ғасыр ескерткіштерінде жиі аталады: Oγuzqa bes süņüsdi «Оғыздармен бес рет соғысты» Тон. 49, Bu tabγačda jïrïja beg oγuz ara jeti-eren jaγï bolmïs «Бұл батыс табғачтағы оғыз бектері арасынан бізге жеті-ерен (бектігі) жауласты» Он. 5 (Сартқ. 145). Жазба деректерде oγuz, guz, uz деп түрліше аталып жүрген түркі тектес оғыз тайпасы ҮІІ-ХІ ғасырларда Орта Азияны, Оңтүстік орыс даласын мекендеген [5,917]. Көне түркі тілінде oγuz «первое молоко, молозиво» (ДТС, 365), яғни уыз мәнін береді. Оғыз этнонимінің уыз лексемасына қаншалықты қатысы бары белгісіз. Дегенмен қазақ шежіресі «Ерте кездерде Ай деген қағаннан бір ұл туып, ол анасының уызын ішкен соң, сүтін ембей, бірден ас ішіп, тілге келе бастады. Ол ер жеткенде данышпан қолбасшы болып, әке тағына отырады. Оның қарамағындағы халық Оғыз елі атанып кетеді» дейді [6,33]. Бұл аңыз ғана. Аңыздағы Ай антропонимі де көңіл аударарлық, салыстырыңыз: az ≈ aj, d ≈ z ≈ j сәйкестігі түркі тілдерінде жиі кездесетін құбылыс. Көне түркі тілінде oγuš «род, племя» (ДТС, 365), ög «мать» (ДТС, 379) сөздері де қолданыста болған. Өмірге ұрпақ әкелетін «ана» мәніндегі ög, дүниеге алғаш келгенде ауызданатын сүт «уыз» мағынасындағы γuz «ру, тайпа, шыққан тек» мәнін білдіретін oγuš сөздерінен тек тұлғалық қана емес, мағыналық сабақтастық та айқын байқалады. *oγ/ög тұлғаларын гомогенді түбірлер деп алуға толық негіз бар. Аталған моносиллабқа oγuz этнонимінің қаншалықты қатысы барын айқындау үшін, алдымен этнонимінің морфологиялық құрылымын, сөзжасамдық тәсілін, яғни түбір морфемаға қосымша морфема жалғану арқылы жасалғанын немесе екі дербес сөздің бірігуі арқылы қалыптасқанын анықтап алу қажет. Ғ.Айдаров oγïz этнонимін on oq этнонимімен байланыстыра отырып, «бұл сөз оқ деген ру атымен – з деген ескі көптік жалғауынан құралған. Сонда оқтар мен оғыз сөзінің алғашқы түбірі бір екендігіне ешкім де шүбәланбауы тиіс. ... Түркі қағанаты кезінде бұл сөздердің мағыналары сараланып екеуі екі басқа тайпаны көрсеткен» [7,42] деген пікір айтады.
Түркітанушы-лингвистердің тұжырымдауы бойынша түркі тілдерінде көптік, ортақтық, жинақтық мән беретін бірнеше архиформанттар болған: «Кроме афф.-lar/-lär, собирательность – множественность обозначалась рядом аффиксов, давно утративших свою продуктивность и сохранившихся в составе отдельных слов и форм» [8,145]. Қазіргі түркі тілдері деректерінде архаикалық көптік категориясының жинақтау, топтау, ортақтық мәнінің реликтілері ғана сақталған. Түркілік бабатіл кезеңінде белсенді қолданылған жинақтау, топтау мәніндегі көптік категориясының архиформанттары қатарында *-z,*-s,*-q(-k),*-t,*-č,*-š,*-l,*-m,*-n,*-r тұлғалары көрсетіледі [9,33-34; 10,10,22]. Архаикалық*-z,*-s,*-q(-k),*-t,*-č,*-š,*-l,*-m,*-n,*-r форманттары тілдік жүйедегі фоно-семантикалық, фоно-морфологиялық құбылыстармен, қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасам жұрнақтарымен ұштасып жатқан, грамматикалық мағыналары айқын ажыратылмаған көне модификаторлар, сондықтан олардың шығу тегі, даму жолы жайлы бірізді пікірлер толық қалыптаса қойған жоқ. Олардың басым бөлігі архитүбірлерге (өлі түбірлерге) жалғанғандықтан негіз сөз құрамына кірігіп, морфемалық жігі тұтасып кетсе, енді біразы күрделі қосымша морфемалар құрамында сақталған. Архаикалық көптік категориясының дербес аффикстік дәрежесін сақтап қалғандарының саны тым аз.
Түркі тілдері бойынша көптік категориясының реликт нұсқаларының сілемдері ежелгі және кейбір қазіргі этнонимдер құрамында сақталуы мүмкін, мысалы: *-z формантын az→*a+*z «аз», oγïz//oγïz→ *oγ(u)// *oγ(ï)+*z `оғыз`этнонимдерінің құрамынан ажыратуға болады. Сондай-ақ qazaq `қазақ`, äzirbajan «әзірбайжан» лексемалары да көптік мәнді -z модификаторын сақтауы мүмкін; *-n формантын γun, üjsin, najman, arγïn, alban т.б. этнонимдерінің сақтау мүмкіндігі жоғары; *-t модификаторының іздері qoŋïrat, kerejt т.б. ру-тайпа атауларының құрамында сақталған.
Көне түркі тайпалары атауларында тайпаның этникалық құрамының сандық белгілерін, яғни неше рудан немесе рулық қауымдастықтан тұратынын көрсететін этнонимдер жиі кездеседі. Солардың бірі аз және қырық лексемаларынан жасалған qïrq az этнонимі, qïrqaz/ /qïrqaz → qïrq + *(ï)z//*(a)z `қырқ аз//(қырғыз)`. Ескерткіштер тіліндегі бұл этнонимді көпшілік зерттеушілер Орхон ескерткіштерін алғаш оқыған ғалымдар В.Радлов, В.Томсендердің ізімен qïrqïz деп оқып, қазіргі қырғыз этнонимімен тікелей байланыстырады. Мәселен, С.Е.Малов «Күлтегін» ескерткішіндегі bašlajï qïrqïz qaγanïγ balbal tikdіm деген сөйлемді «(В честь моего дяди-кагана) я поставил во главе (вереницы могильных камней) «балбалом» киргизского хана» деп аударса (Малов 88), А.Аманжолов «Тоникұқ» ескерткішіндегі сөйлемді artuq qïrkïz küčlüg qaγan jaγïmïz boltï түрінде транслитерациялап, «Более того, нашим врагом был кыргызский сильный каган» деп аударады (Аманж. 182). Ғ.Айдаров осы сөйлемдердегі этнонимді qïrq az «қырқ аз» түрінде оқуды жөн санай отырып, «Біздің пікірімізше қазіргі қырқыз аталып жүрген этноним қырқ аз деген сөзден шыққан. Өйткені, Орхон ескерткіштеріндегі қырқ аз дұрыс оқылмай, күні бүгінге дейін қырқыз болып келді» [7, 41) деген пiкiр айтады. Ескерткіштер тілінің дыбыстық жүйесінде, бір сөз құрамындағы r үнді дыбысы мен дауыстылар ортасында қатаң q, k көп жағдайда ұяңданып қолданылатынын (jïrγarï «оңға» КТк. 2; turgis (Малов. 76) «түргес/түргеш» КТү. 18, jarγun «жер атауы» КТү. 34 (Айд. І, 211), екі сөз қатар келгенде қатаңдығын әрдайым сақтайтындығын ескерсек әрі түркілер дәстүрінде сан есімдер негізінде жасалатын этнонимдердің жиі ұшырасатынын негізге алсақ, ғалымның пікірі орынды сияқты. Қазiргi qïrγïz этнонимi құрамындағы компонентiнiң ïz тұлғасына айналуы алдыңғы буындағы қысаң дауыстының ықпалы екенi белгiлi заңдылық. Ескерткіштер тіліндегі az, qïrq az этнонимдерінің қолданысы жақын орналасқан түркі тілдес екі тайпаның аты екені анық байқалады: Kögmen jir-sub idisiz qalmazun tijin az, qïrq az budunïγ jaratïp keltimiz, suņusdimiz, ilin birtimiz «Көгмен жер-суы иесіз қалмасын деп, аз, қырық аз халықтарын құрап келдік, соғыстық, елін қайта бердік» КТү. 20 (Айд. І, 175). Қазіргі қазақ тіліндегі этнонимдердiң сөзжасам жүйесінде негізгі тайпаның салалары сол өзі тараған үлкен тайпаның атауына қосымша компоненттер қосылауы арқылы жасалатын этнонимдерді иеленетіні жиі кездеседі, мысалы: үйсін тайпасының бір саласы сары үйсін т.б. Сондай-ақ qïrqaz тайпасының құрамындағы рулар саны қырық болуы да міндетті емес екені белгілі. Түркілер дүниетанымындағы қырық сан есімінің сакральді мәнінің бірі – «көп, алуан түрлі». Қазақ арасында да бірнеше ру өкілдері тұратын елді-мекенді «қырық рулы ел» деп атау дәстүрі бар. Қазiргi түркi тiлдерi ономастикалық жүйесiнде көне түркiлiк az этнонимi az → Azoυ, Azja; äz → äzïrbajžan; ïž → qïrγïz; kas → kaspij; kaz → kaυkaz; qaz → qazaq тұлғаларына ғана өзгергенiмен, ad ≈ aj ≈ az ≈ at ≈ aš ≈ al ≈ ar ≈ aγ ≈ aq т.б. тұлғаларына ауысу мүмкiндiгi де жоғары. Сондықтан az этнонимi қазiргi тiлiмiзде басқа атаулар құрамында да сақталуы ықтимал.
Түркі тілдерінің этножүйесінде дербес екі этнонимнің қосарлануы, бірігуі арқылы жаңа ру-тайпа атауының жасалуы қалыптасқан сөзжасамдық модель екенін ескерсек (az – saq; qïrq – az), oγïz лексемасы oq – az этнонимдерінің бірігуі немесе қосарлануы негізінде жасалуы да мүмкін. Дауыстылар ортасында q дыбысының ұяңдануы, бірінші буындағы еріндік дауыстылардың соңғы буындағы дауыстыға ықпал етуі түркі тілдеріне тән заңдылық. Зерттеушiлер дербес этнонимдердің қосарлануы арқылы жаңа этнонимдердің жасалуын «... образование парных сочетаний прежде всего вызвано в целях передачи значения собирательности, совокупности и множественности» деп түсіндіреді [4,48]. Ескерткіштер тілінде тоғыз сан есімі мен оғыз этнонимінің бірігуі арқылы жасалған toquz oγuz этнонимі де қолданылады; Toquz oγuz budun kentü budunïm erti «Тоғыз оғыз халқы өз халқым еді» КТү. 44; Boltuqda toquz oγuz beg(i) jaγï ermis «Болтұқта тоғыз-оғыз бектері жауласты» Он. 6 (Сартқ.145). Бір сөйлем ішінде екі этнонимнің қатар қолданылмауы ескерткіш мәтіні негізінде оғыз және тоғыз оғыз этнонимдерінің дербес тайпа атаулары екенін әлде бір ғана тайпаның атауы екенін анықтауда қиындық тудырады, az, qïrq az этнонимдерiнiң дербестiгiне сүйенсек тоғыз оғыз онимiн оғыз тайпасының бір тармағының атауын білдіретін микроэтноним ретiнде қарастырудың негiздiлiгiне көз жеткiземiз.
Ескерткіш тілінде on oq этнонимі де бірнеше рет кездеседі: On oq budunï qalïsïz tasïqmïs tir «Он оқ халқы қалмай жиналды» Тон. 30 (Айд. ІІ, 110); On oq budunï emgek körti «Он оқ халқы бейнет көрді» КТү. 19 (Айд. І, 175). Көне түркілік он оқ этнонимімен аталатын тайпа ҮІІ ғасырда Шу бойын мекендеген. Н.Я.Бичуриннің пікірінше on oq он түркі тайпасының жалпылама атауы. Әрбір тайпа 10 мың атты жасақ шығара алған және әр тайпаның жебелерінің айырмашылықтары болған, яғни он түрлі оқ пайдаланған. Олардың 5-уі – жчумгунь, хупуву, нишетидунь, туциши – хэлон, шуниши - чубань дулат (дулу) бірлестігіне, 5-уі – асиги, гэшу, басайган – дуншибо, асиги – нишу, гжшу – чубань тайпалары нушеби бірестігіне қараған [11,192]. Ғалым келтірген дерек қытай жылнамаларынан алынғандықтан, этнонимдердің түркілік тұлғасын тап басып анықтау қиын. Біраз зерттеушілер он оқ құрамындағы тайпалардың басым көпшілігін үйсін этносынан таратады. Көне түркі тілінде oq «стрела» (ДТС, 368) қазіргі түркі тілдерінде де «оқ, жебе» мәнін сақтаған. Көне түркі әліпбиінде ↓ ↑ жебенің таңбасы q дыбысын, oq, uq/qo, qu дыбыс тіркестерін бейнелеуі де оқ этнонимінің мағынасының айқын екендігін көрсетеді. Он оқ этнонимінің он тайпалық одақтың атын білдіруі oq және *uγ/oγ «род, племя» тұлғаларының арасында семантикалық байланыс жоқ па деген ойға жетелейді, себебі қазіргі түркі тілдерінде *uγ/oγ архитұлғасының қатаң варианттары да кездеседі, салыстырыңыз: ұқ/оқ, ұқсас «тектес», жергілікті ерекшеліктерде – оқсас.
VІІ-ІX ғасыр жазба мұраларында жиі қолданылатыны turk этнонимі: Turk budun joq bolmazun tijin, budun bolčun tijin «Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін» КТү. 11 (Айд. І, 173); Turk budun jitmezün tejin «Түркі халқы өлмесін-жітпесін деп» Он. 3 (Сартқ.142). Түрк(түркі) этнонимінің шығу тегі жайлы да көптеген пікірлер айтылып жүргенімен, толық шешімін таппаған мәселе, негізгі пікірлер: 1. Күшті, қуатты, билік иесі мағыналарын береді (В.В.Радлов, Ю.Немет); 2. Тайпа, ру, қандас туыстардың үйі мәніндегі törkin сөзінен шыққан (А.Н.Бернштам); 3. Түркі-монғол тілдеріне ортақ туу, дүниеге келу мағынасындағы töre/törü сөздерімен гомогенді (Б.Мункачи, Л.Базэн); 4. Монғол тіліндегі «бас, белгілі бір заттың ең биік ұшы» мәнін беретін tolgo/tolgaj және «жауынгерлік бас киім» duwlga/dugulga сөздерінен шыққан (Ю.А.Зуев); Билік етуші халық мағынасын береді (Г.Дерфер); 5. türik (türk), törük (törk) сөзі этнонимге айналғанға дейін жаратушы, мырза, заң, ақиқат мәніндегі зат есім, құдіретті, қасиетті, ақиқат, нағыз мағынасын беретін сын есімдер болуы мүмкін (О.Сүлейменов); 6. Монғол тіліндегі басшы, көсем, бірінші, алдыңғы мәніндегі turүүn (tэruïün) сөзі мен türük türk сөзінің жалпылама мағынасы тілдік заңдылық бойынша сәйкес келеді (А.Аманжолов). Түркі/түрік этнонимінің этимологиясы жайлы әр жылдары айтылған басқа пікірлердің бәрі осы тұжырымдар төңірегінде өрбиді. Түрік этнонимін интерпретация жасаған зерттеушілер сүйенген тілдік деректерді лексика-семантикалық жағынан екі топқа бөліп қарастыруға болады. 1. «күшті, қуатты, алдыңғы, ең, нағыз, таңдаулы, маңызды, сыйлы, басшы, билеуші т.б.» семаларын беретін көне түркілік türk «сильный, могучий», «самый, обильный, предельный» (ДТС, 599), орта түркілік türk jigit «достигший зрелого возраста, взрослый юноша», türk qujaš «верхняя кульминация, наивысшего положение Солнца на небе» (МК І, 353); қырғ. тілінде turk «крупный, жирный (об овцах)»; бур. тіліндегі türüü «первый, головной, передовой, почетный»; монғ. тілінде tэrgüün «басы, алды, алдыңғы», «басшы, жауапты»; tör «үкімет, мемлекет», «заң, ереже, тәртіп»; қаз. тілінде tör «құрметті, сыйлы орын», tөre «хан тұқымы, сыйлы, құрметті адам, билік басындағылар»; töre; 2. «туу, дүниеге келу» семасынан тараған «туған үй», «туған ауыл», «туған-туысқан» мәнін беретін сөздер: монғол тілінде töröx «туу», töröl «туыс, ағайын, туысқан», törölx «тума, туған, ата», törxöm «төркін»; қырғ. тілінде törö «родить», töröt «роды», törkün «родители и родня жены»; қазақ тілінде – törkin «әйел адамның туған-туысқандары, туған үйі, туған жері». Бірінші топтағы «күшті, билеуші, таңдаулы, кемеліне келген, сыйлы, нағыз т.б.» семаларын беретін tör/tor/tür тұлғасы мен екінші топтағы «туу» семасынан тараған tör тұлғасын гомогенді сөздер деп қарауға толық негіз жоқ. Алғашқы адамзат тілінің қалыптасу кезеңі негізінде онтогенездік ізденістер жүргізілсе аталған түбір-негіздердің гетерогендік сипаты теріске шығуы да мүмкін. Зерттеушілер пікірі арасындағы қайшылық та осыдан туындайды. Түркі халықтарының өткен тарихы, еркіндікті сүйген өмір-салты, өр, өткір болмыс-бітімі, образды ойлау жүйесі, жауынгерлік қабілеті анық байқалатын VІІ-ІX ғасыр жазба мұраларының тілі, мазмұн-идеясы тұрғысынан сараласақ түрк/түркі этнонимінің жалпылама мәні бірінші топта қарастырған törk/tork/türk лексемаларының семантикалық аясына сай келеді және бұл сөздердің тектес түбірден тарағандығы да дау тудырмайды.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде отыздан аса этнонимдер кездеседі. Олардың ішінде turgeš, usun/üjsin, qïbšaq, toqar, tarduš, apar, qurïqan т.б. тәрізді түркі халықтарының атаулары да, qïtan, tabγač, tat, tüpüt, soγdï, tezik т.б. сияқты басқа халықтардың атаулары да бар. Ескерткіштер тіліндегі түркілік этнонимдер жүйесі көне субстраттардан тұратындықтан морфемалар жігін ажырату үлкен ізденістерді қажет ететін күрделі мәселе. Көне түркі жазба мұралары тілінде қолданылған этнонимдерді толық жинақтап, олар туралы бұрын-соңды айтылған пікірлерді саралап, қазіргі түркі этнонимдеріне қатыс-дәрежесін, морфологиялық, семантикалық құрылымын, этимологиялық негізін айқындау түркі лингвистикасының өзекті проблемасы.
Шартты қысқартулар:
| Айд. I | Айдаров Ғ. Күлтегiн ескерткiшi. –Алматы: Ана тiлi, 1995. –232 б. | ||
| Айд. II Аманж. ДТС Малов МҚ І | Айдаров Ғ. Тоникуқ ескерткiшiнiң (ҮIII ғасыр) тiлi. –Алматы: Қазақстан, 2000. –120 б. Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. – Алматы: Мектеп, 2003. – 366 с. Древнетюркский словарь. Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р.Тенишева, А.М.Щербака. – Ленинград: Наука, 1969. – 676 с. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – Москва–Ленинград: Издательство АН СССР, 1951. – 452 с. М. Қашқари. Девону луғот ит турк. С.М.Муталибов. І том. –Ташкент: УзССР Фанлар академиясы нашриётининг боспахонаси, 1960. –499 с. | ||
| Сартқ. | Сартқожа Қ. Орхон мұралары. – Астана: Kultegin, 2003. – 392 б. | ||
| КТү. | Күлтегiн, үлкен жазба | ||
| КТк. | Күлтегiн, кiшi жазба | ||
| КЧ | Кули Чор ескерткіші | ||
| МЧ Он. | Мойун Чур ескерткішіОнгин ескерткіші | ||
| Тон. | Тониқук ескерткіші | ||
Әдебиеттер тізімі:
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ