Прагматонимдер қала ономастикасының құрамдас бөлігі (Астана қаласындағы тұрғын үй кешендерінің атаулары бойынша)

Меруерт Қайырова

Еуразия ұлттық университеті

ПРАГМАТОНИМДЕР ҚАЛА ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ

(Астана қаласындағы тұрғын үй кешендерінің атаулары бойынша)

Қазіргі Қазақстан қоғамында ұлт бұрын соңды болмаған дәрежеде өзін-өзі танып(басқа жақын шетелдердегідей), әрі жақын шетелдермен қарым-қатынас тереңдеген сайын жаһандаудың тегеурінді ықпалы айқын сезілуде және ол ономастикалық кеңістіктен де көрініс беруде. Осы мәселемен айналысатын сала мамандарының жіті назарына алынған топонимдер мен антрпонимдер ономастикалық аймақтың негізгі алаңына айналып отыр.

Ғылыми-зерттеу ізденісіміздің негізгі мақсаты ономастикалық аймақтың перийфериялық алаңына айналып отырған нысан – тұрғынүй кешендерінің атаулары. Олардың әрқайсысы өзімен-өзі қалып қоймай, қаланың атау беру кеңістігінің құрамды бөлігін өз аясына топтастырады.

Тұрғын үй кешендері атауларының типологиясы мен семантикасын зерделеу үшін Астана қаласының аудандары бойынша синхронды зерттеу аясында атаулардың қорын құрған болатынбыз. Астана қаласы үш қала ішілік хоронимдерден (қаланың аудандары мен шағын аудандарының атаулары) тұратыны белгілі: Сарыарқа, Алматы және Есіл.

Астана қаласы бойынша 391 тұрғын үй кешені бары анықталды. Сарыарқа ауданында – 70 кешен, оның 40-ы қазақ тілінде, 27-і орыс тілінде, 3-і ағылшын тілінде. Алматы ауданында – 153 кешен, оның 76-сы қазақ тілінде, 67-і орыс тілінде, 10-ы ағылшын тілінде. Есіл ауданында – 168 кешен, оның 47-і қазақ тілінде, 59-ы орыс тілінде, 62-і ағылшын тілінде. Бұл материалдар интернет беттерінде жарияланған, сондай-ақ баспадан жарық көрген ақпарат-кітапшалар мен туристік карталардан алынды.

Сызбаларбойынша ұсынып көрелік:

Тұрғындар мен қала қонақтары көшелердің атаулары мен нөмірлері бойынша ғана емес, сонымен қатар тұрғын үй кешендерінің атауларына да қарап бағытын айқындайтын болғандықтан, қазіргі қоғамда жылжымайтын нысандарға атау беру барынша маңызды.

Жаңа қала құрылысы қарқынды дамып жатқан қазіргі жағдайда Елорданың онимдерін ғылыми-зерттеуге бағытталған жұмыстарды тұрғын үй кешендерінің атауларына арнаудың маңызы зор, өйткені қаланың ономастикалық кеңістігінің елеулі бөлігін тұрғын үй кешендерінің атаулары алып жатыр.

Қазіргі мегаполистің ономастикалық кеңістігіөте ауқымды және нөмірленген нысандардың түрлеріне қарай әртүлі болып келеді. Өмір сүрудің қазіргі қарқыны, байланыстың дамуы, қалаға көшушілер санының артуы, мобильділіктің жоғарылығы өз кезегінде құрылыс көлемінің ұлғаюына алып келіп отыр. Осыған байланыстықала ономастикасының құрамы жеделдетіп жаңа атаулармен толығып жатыр. Айнала қоршаған ортаны тереңдей танып, адамзат игерген білім салалары тереңдеген сайын тілдің сөздік қор қазынасы жаңа бірліктермен толығып келеді, бұл бүгінгі күннің шындығы болып табылады. Нарықтық экономиканың дамуы өмірге көптегенжаңа кәсіпорындар мен тауар түрлерін алып келді, олардың қолдан-қолға әрі қарай жылжуы үшін да лайықты атаулары болуы керек. Осы қарқынды даму ономастикалық атаулардың дамуына үлкен өзгерістер әкелді. Бұндай себептерге байланысты ғалымдар мынандай пікір айтады: «Именно поэтому большой интерес в настоящее время представляют так называемые периферические поля ономастики, включающие такие названия, в которых признаки имен собственных проявляются не в полной мере» [Исакова А.А.]. Они обычно занимают промежуточное положение между именами собственными и именами нарицательными и, как правило, называются прагматонимами[Подольская, Суперанская] или прагмонимами[З.П. Комолова, Исакова А.А.]. Под прагматонимом (словесным товарным знаком) исследователи вслед за Н.В. Подольской понимают имя марки, товара или вида предлагаемых услуг, охраняемое законом» [Подольская, 1988, 110]- деген қорытынды жасайды..

Бұған дейін жалпы ғылымда белгілі болғандай, лингвистер прагмонидерге сериялы шетелдік тауарларды, қолөнерді, өсімдік сорттарын, машина маркаларын т.б. білдіретін сөздік тауар белгілері ретінде қарайды [Исакова А.А.].

Прагматоним термнімен қатар лингвистикалық әдебиеттерде прагмоним термині кеңінен қолданылады А.А. Исакова бұл терминнің мағынасына мынандай түсінік береді: «также отвечает всем критериям образования ономастических терминов и может быть использован как синоним словесного товарного знака» [Исакова А.А.].

Бұл жұмыста екеуі әртүрлі мағыналытермин ретінде қолданылады.

И.В. Крюкова бұл топтағы онимдер үшін «жарнамалық атау» терминін ұсынады, алайда бұл терминдердің аясына тек қана сөздік тауар белгілері (прагматонимы, прагмонимы) ғана емес, кәсіпорын атаулары (эронимдер), бұқаралық ақпарат құралдары атаулары (гемеронимы), салтанатты іс-шаралар, фестивальдар, конкурстар, сонымен қатар концерттер (геортонимдер), кез келген көлік түрлерінің жалқы атауы (порейонимдер)жатады. Автордың пікірі бойынша бұларды прагматикалық бағыттылығы және жарнама тіліне жататын ерекшеліктері біріктіреді [Крюкова В.И.].

А.В. Суперанскаяның пікірі бойынша ономастикалық кеңістіктегі прагмонимдердің шеткерілігі оларды жеке кластарға бөлуге мүмкіндік бермейді. Олардың онимдер класындағы ерекшеліктері тауар маркалары немесе сөздік тауар белгілеріне келетінін мойындай отырып, автор соционимдер мен аппелятивтердің (жалпы есімдер)аралық жағдайында тұрғанын ескеретеді. Алайда, «тауарлық таңбалар мен тауар белгілерінің арасындағы тығыз байланыс – оларды жалқы есімдердің қатарына жатқызуға мүмкіндік бермейтін басы белгі» [4]. Н.Л. Шведова сондай-ақ прагматонимдерді де преифериялық онимдерге жатқызады, оның себебін прагмотонимдергі құрылымдылық пен жүйеліліктің әлсіздігі, олардың ұзақ сақталмайтындығы, орфографиялық тұрғыдан тұрақсыздығы, тілдік модалар ықпалына көп түсетіндігі бойынша түсіндіреді [5].

Лингвистер прагмотонимдердің төмендегідей негізгі белгілерін атап көрсетеді:

–прагматонимдердің шығу уәждері болуы керек, яғни олар мекеменің қозғалыс түрлеріне, белгілеріне және қызметіне сәйкес болуы тиіс;

– прагмонимдер жарнамалық қызмет атқаруы тиіс, яғни жарнамаланып отырған өнімге, тауарға (оның материалдық немесе рухани құндылық екеніне қарамай) адамның қызығушылығын арттырып, назарын өздеріне аудары керек;

– атау жеңіл есте сақталуы тиіс [Исакова А.А.].

Сонымен, жоғарыда аталған прагмотонимдердің үш түрлі сипатына тоқталып, оларды Астана қаласындағы тұрғын үй кешендерінің атауларына көшіріп көреміз.

• Прагмотонимдердің тұрғын үй кешендерінің атауы ретінде шығу уәждері құрылыс фирмалары мен олардың белгілерінен және міндеттерінен шығады. Мысалы,BI City, BI Town, BI Village; Кенесары, Жеңіс, Ұлытау, Бөгенбай батыр, 6 микрорайон, За рекой и др. (көшедегі, шағын аудандағы, өзеннің басқа жағалауындағы орналасқан жерін көрсетеді); Целиноград, Жетісу, Есілжәне т.б. (тарихи орындардың атауларын көрсетеді); Алтын босаға, Шанырақ, Кереге (көшпенділердің қазақ үйі мен оның жабдықтары бойынша атау); Север, Запад, Восток, Юго-восток (қай тұста орналасақанына байланысты төрт құбыла атауларынан жасалаған); Свечки, Радуга, 7 бочек, Китайская стена (сыртқа «формасына» байланысты қойылған атаулар), Кукуруза («түсіне» байланысты атау) және басқалар.
• Прагматонимдер – тұрғын үй кешенінің атаулары жарнамалық қызмет атқарады, олар жұрт назарын өзіне аудара отырып, тұрғын үй, мекен, отбасылық тамаша өмірді бейнелеу арқылы адам санасына әсер етеді. Эмоционалды-экспрессивтік және компоненттерінің мағынасындағы лингвистикалық елтанымдық ақпараттар арқылы прагматонимдердің семантиалық моделі коннотативтік деңгейге көтеріледі. Мысалы:Мирный, Жибек жолы, Арман, Казына, Береке, Сказочный мир, Жаркын, Изумрудный, Янтарный, Керемет, Меруерт, Көркем, Грация, Тумар,Ақ Отау, Шанырақ, Алтын босаға, Кереге, Жар-жар,Женис, Ұлытау, Хан Тенгри, Аманкелді, Тұлпар, Абай, Авиценна, Абылайхан, Байконур, Каратау, Москва, Французский квартал, Дания и т.д.Бұл жөнінде ғылыми пікірлер мына жайтқа назар аударады: «Эмоционально-экспрессивный компонент в большинстве случаев имеет положительный характер, что связано с рекламной функцией названий. Созданию экспрессивности способствует использование в качестве наименований разных объектов в разных странах оценочной лексики с положительным семным набором, а также коннотативных имен собственных ядерных разрядов (антропонимов, топонимов, мифонимов, астронимов, мифотопонимов)» [Крюкова, с. 14].Құрылыс компаниялары қатаң бәсекелестік жағдайында жұмыс істейді, сондықтан олар нарықта өз қарсыластарын жеңе отырып, сатылымның дәрежесін арттырудың жолдарын тұрғын үй кешенінің атауларынан да іздейді. Бұлар компания мен қаланың имиджін көтеретін, жылжымайтын мүлік нысанын сауатты сипаттап бере алатын, тек жағымды жақтарымен есте қалатын атаулар болуы керек. Осындай атауларды пайдалану арқылы нысан белгілі дәржеде прагматикалық нәтижелерге қол жеткізеді. И.В. Крюкова мынандай сипаттама береді: «... рекламные имена выполняют важные социальные функции, несвойственные другим группам собственных имен: рекламную, информативную, функцию охраны собственности и гарантии качества» [Крюкова, с. 12].
• Прагматонидер – тұрғын үй кешендерінің атаулары жеңіл есте сақталады және сөйлегенде бірге аталады. Мысалы, «ЖК «Солтүстік шұғыласы», сыртқы келбетінің тамаша сипатымен көзге түседі: билеп тұрған үш әсемдік, үш сұлулық тәңірі, әсемдік пен қуаныш ақбауыр бұлттар астында қалықтап бара жатқан секілді (жарнама). «Жетіген»ТК – бақытты өмір әуендері! (жарнама). И.В. Крюкова былай атап өтеді: «Мотивационные связи рекламного имени помогают ориентироваться в большом количестве названий, отражая при этом коммуникативно значимые признаки реалий. Эти связи поддерживаются контекстом» [Крюкова, с. 13].Әртүрлі тұжырымдамалар, түпнұсқалық әрі батыл сәулеттік шешімдер арқылы тұрғын үй кешендерінің атаулары қала тұрғындары мен қонақтарының көз алдында және ойында оңай сақталады. Салыст.: Свечки, Радуга, 7 бочек, Китайская стена және басқалар.

Ономосологияда уәжділік – атаудың өн бойынан көрінетін уәжделген белгілердің негізінде атау берудің уәжделген формасын құру үдерісінің нәтижесі. Лексиклологияда уәжділік – атаудың тілдік немесе тілден тыс қызметінің өзара қатыстылығы негізінде дыбысталуы мен мағынасының арасындағы байланыстың шарттылығын сезінуге мүмкіндік беретін, сөздің құрылымдық-мағыналық табиғаты [О.И. Блинова]. Сонымен, О.И. БлиноваА.И. Моисеевтың соңын ала былай дейді: «слова, ясные в словообразовательном или этимологическом отношении, при прочих равных условиях (степень употребительности, характер предметной соотнесенности и проч.), легче воспринимаются и воспроизводятся, прочнее удерживаются в памяти, нежели слова, лишенные мотивации» [Моисеев, с.60].

Тұрғын үй кешендерінің атауларындағы шет тілі сөздерін игеруде көптеген қиындықтардың туындайтыны кездейсоқтық емес. Кірме сөздердің дыбыстық тұлғасын игерудің қиындығы мен шарттылық жақтары бар, өйткені мұнда атаудың мағынасы белгілі болмағандықтан, оның шығу уәжі де белгісіз, мұндайда «бөтен сөзді» есте сақтау да қиын. Мысалы, Фиеста, Аурика, Апато (Аппато Тауэр), Эгалите, Max Royal, Avesta және басқалар.

Астана қаласының ономастикалық кеңістігінде тұрғын үй кешендерінің уәжделген атауларымен қатар, уәжделмеген атаулар да кездеседі: ОМК центр, №753, Нипи, Лея. Бұл аталған тұрғын үй кешендерінің атауларындағы уәждері белгісіз. Алайда, Т.Р. Кияк уәжділікті формасы (сыртқы сипаты) мен мазмұны (ішкі ерекшелігі) жағынан ажыратады. Мазмұндық уәжділік ішкі форманың бейімділігін сипаттайды: «Содержательная мотивированность характеризует способность внутренней формы отражать наиболее релевантные признаки языкового содержания слова или выражения, т.е. раскрывает ее структурно-семантические особенности в сопоставлении с лексическим значением» [Кияк, с. 77]. Мынаны ескеруіміз керек: шығу кезінде кез келген сөз уәжделген болып табылады.

Осындай сипаттарына қарай тұрғын үй кешендерінің атауларын толық мәнінде прагмотнимдердің немесе прагмонидердің класына жатқызуға болады.

Н.Л. Шведованың ілгерідегі пікірінде атап өткендей, прагматонимдерге орфографиялық тұрақсыздық тән болып келеді десе, бұл атаулардың графикалық бейнеленуінің тырнақшасыз берілуінен көрінеді. Аудандар мен шағын аудандардың (қалаішілік микротопонимдік атаулар) атаулары тынақшасыз жазылатынына міндетті түрде назар аударуымыз керек: Сарыарқа, Алматы, Есілаудандары.Алайда, тұрғын үй сөзі қосылып аталатын кварталдардың, массивтердің, кешендердің және жекелеген үйлердің шартты атаулары тырнақшаға алынады, мысалы: «Оңтүстік-шығыс» тұрғын үй алабы, «Жеңіс» тұрғын үй кешені, «Верный»тұрғын үйі. Соның ішінде латын әріптерімен берілген жазулар тырнақшаға алынбайды. Осы орайда, тырнақшаға алынбау латын әріптерімен ғана ажыратылады, оның атау құрамындағы сөздің санына тәуелсіздігі, сөздердің тектік (род) қатынасына қатысының болуы не болмауы қалыптасқанереже секілді. Салыстырып көрелік:Жилой комплексEXPO Plaza, Жилой комплекс Arnau Premium, Жилой комплекс England.

Біздің байқауымызша, баспадан шыққан және интернетте берілген туристік карталардағы тұрғын үй кешендері атауларының мемлекеттік тілдегі нұсқаларында қателер кездеседі. Қазақ әліпбиіне тән ерекше ә, ө, і, ұ, қ, ң, ғ секілді дыбыс таңбалары ескерілмейді. Мысалы,Коктал, Коксу, Коркем, Жети жол, Торлет, Сатты, Алтын босага, Алтын гасыр, Шанырак, Акерке, Ак дала, Жас канат, Жагалау, Ак бота,Улытау, Жануя, Казына, Саулет, Шыгыс және басқа атаулар осылай жазылады..

Прагматонимдердің табиғатына тән ерекшеліктердің келесі бірі тілдік мода ықпалына ұшырағыштығы.Мода ұғымына қызығушылық мәселесі әлеуметтік лигвистикада заңды құбылыс ретінде қабылданады. Соңғы он жылдықта қазіргі әлеуметтік лингвистика үшінөзекті мәселелер ауқымы кеңейіп, оның зерттеу нысаны тілдік мода, тілдік стиль, тілдік талғам ұғымдарымен толықты.

Бұл жағдайдың қалыптасуының себебін В.О. Врублевская былайша түсіндіреді: «изменение общественно-политического и экономического устройства страны, расширение международных культурных контактов, а в связи с этим стремление к владению иностранными языками и желание создать имидж европейского человека обуславливает престижность иностранных слов в речи» [Врублевская, с. 85].Шетел тіліне әуестенушіліктің белгілері Астана қаласындағы тұрғын үй кешендері атауларынан айқын көрінеді. Жартылай шет тілі сөздерінен тұратын атаулар:Айсанам De luxe,Арман De luxe, Alma Village, Asyl Park, толықтай шет тілі сөздерінен тұратын атаулар: ЖКHighvill Park, Manhattan Residence, Europe Palace, Pioneer, Expo Towers.

Астана қаласының тұрғын үй кешендеріне шетел атауларын беру соңғы орында тұрмағанын ескеруіміз керек. Бұны дұрыс үрдіс деп есептейміз, өйткені соңғы жиырма жылда кірме лексика, соның ішінде шет тіліндегі атау беру әлеуметтің назарында құнды жаңалық ретінде орнығып келеді.Жаңалық қазіргі жаңашылдық талаптарының бірі болып табылады. Ал жаңашылдық нысандардың модаға лайықтылық шарттарының бір көрінісі. А.Б. Гофман оны мода құрылымындағы іргелі құндылық деп атаған: «Быть современным – значит идти в ногу со временем» [, с. 18].

Сөзімізді аяқтай келе, зерттеу барысында жасалған қорытындылар, соның ішінде қаланың прифериялық ономастикасына қатысты тұжырымдар қосымша тереңдете зерттеуді талап ететінін айтқымыз келеді.