Ақмола облысындағы ономастикалық ахуал

Екі ғасырға жуық орыс патшасының, одан кейін жетпіс жылдай Кеңес Ода­ғы­ның құ­рамында болған кезде қазақ­тың жер-су, елдімекен атаулары түгел­ге жуық өзгертіліп, нақ­тырақ айт­қан­да, орыстанып кеткендігі бел­гілі.

Әсіре­се, тың аймағы саналатын еліміз­дің сол­түстік өңірлерінің атаулары жаппай орыс­танып, ежелгі ұлттық бастауымыздан ажырап қалғандай күй кешкен едік. Бірақ бақытымыз бар екен, тәуелсіздік таңы атып, соның арқасында жоғалтып ала жаздаған ұлт­тық құндылықтарымызды ақырындап қай­тара бастадық. Соның бірі – жер-су, елдімекен атауларының қайта қазақылануы. Бұл ба­ғыт­та Ақмола облысында қыруар шаруалар атқарылды және атқарылып жатыр. Оның басында облыстық ономас­тика комиссиясы тұр. Облыстағы жер-су, ел­дімекен атауларының қалпына келтірілуі, осы жұмыста кездесіп отырған қиындықтар, болашақта атқарамыз деп ойға алған жоспарларымыз туралы айтып өтейін.

Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Басшысының келісімімен 2016 жылғы 20 шілдеде ономастика мәселесіне қойылған тоқтам бір мәртелік амалмен алынғанынан баршаңыз хабардарсыздар.

Былтыр 300-ге жуық атауды жаңартып, еліміз тәуелсіздігінің 25 жылдығына тарту жасадық. Әсіресе, 20% ғана қазағы бар Сандықтау ауданы 100 көшесін ұлттық танымға жақын дәстүрлі атаулармен өзгерткенін айрықша атап өткім келеді.

Нақтырақ айтар болсам, 2016 жылы облыстық ономастика комиссияларының (21 қазан, 5 желтоқсан) отырыстарында 272 көше және 1 ауылды қайта атау туралы мәселе қаралып, оң шешімін тапты. Аудан және аудандық маңызы бар қалалар мен елдімекендердің көшелерін қайта атау туралы шешімдер Әділет департаментінде тіркеліп, заңды күшіне енді. Сондай-ақ облыстық маңызы бар Көкшетау және Степногорск қалаларының 7 көшесі мен 1 даңғылы қайта аталды.

2016 жылы Атбасар ауданындағы Новоалександровка селолық округі - Бастау ауылдық округі, Новоалександровка селосының атауы - Бастау ауылы, Целиноград ауданындағы Воздвиженка селолық округі - Нұресіл ауылдық округі, Воздвиженка селосының атауы - Нұресіл ауылы болып қайта аталды.

Ақмола облысының орталығында Ақан сері, Біржан сал атындағы мәдениет және музыка колледждері бар. Халық композиторы, әйгілі «Гәкку» әнімен танымал Үкілі Ыбырай мен атақты балуан, өнерпаз спортшы Балуан Шолақтың есімі аталмай жүр еді. Халықтың көптен күткен тілегі қабыл болып, 2017 жылғы 13 мамырда Қазақстан Республикасы Үкіметінің №261 қаулысы қабылданды. Аталмыш құжатта Ақмола облыстық филармониясына-Үкілі Ыбырайдың, Ұлттық спорт түрлерінен облыстық балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне-Балуан Шолақтың, Көкшетау қаласының №18 орта мектебіне-халық жазушысы Сәкен Жүнісовтің, №3Ақкөл орта мектебіне-белгілі қоғам қайраткері, дарынды журналист Жайық Бектұровтың, Еңбекшілдер ауданы Сәуле орта мектебіне-қазақ педагогика ғылымының профессоры, ғалым Шәрәпи Әлжановтың, Қорғалжын ауданындағы Дружба орта мектебіне-белгілі қоғам қайраткері, Ұлы Отан соғысының ардагері Ақтан Төлеубаевтың, Ерейментау ауданындағы Малтабар орта мектебіне-туған ауылына алғаш мектеп салып, ұстаздық еткен Перуаш Кәрімовтің есімі берілгендігі туралы жазылған.

Жуырда Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Республикалық ономастика комиссиясының қарауына Көкшетау қаласының 42 көшесін қайта атау туралы құжаттар жолданды.

Сондай-ақ Еңбекшілдер ауданын – Біржан сал ауданына, Ерейментау қаласының № 2 орта мектеп-лицейіне - Насыр Смағұловтың, №3 Аршалы орта мектебіне – Жұмабек Тәшеневтің есімін беру туралы ҚР Үкіметі қаулыларының жобасы пысықталуда.

Қай нәрсені де бүлдіру оңай, бірақ қалпына келтіру қиын. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған тарихымыздың қиын-қыстау кездерінде қазақтың сол за­мандағы ел қамын ойлайтын көшбасшылары екі құрлыққа бірдей қанатын жайған іргелес алып мемлекет – орыс пат­шасымен одақ құруды ой­лаған екен. Бірақ, әуелі одақ болып басталған бұл қа­дамның соңы мойынға түс­кен отаршылдық қамыты болып жалғасып, Кенесары, Наурызбай сияқты атпал азаматтарымыздың қол­да­ры­на қару алып, азаттық үшін айқасуымен, күші басым жаудан жеңіліп, мерт бо­луымен, ақыр соңында ата-­баба жерінен ығысып, құй­қалы өңір­ле­рі­міздің орыс қо­лына өтуімен аяқталған бо­латын. Бірақ Ке­не­сары-Нау­рызбайдан бас­талған ұлт-азат­тық күресі кеңес заманына дейін де, одан кейін де тоқтаған емес. Қа­зан төңкерісі кезінде Алаш­орда төңірегіне топ­тас­қан ұлтымыздың көзі ашық, көкі­регі ояу елжанды аза­мат­тарымен жалғасқан тә­уелсіз ел болуға ұмтылу идея­сы Кеңес Одағы құрамында жүрген жылдарда да ұмы­тыл­ған жоқ.

1991 жылғы желтоқсанда келген тәуелсіздік сол ұзақ жылдар бойы жүргізілген кү­рестің заңды нәтижесі де­се болады. Кеңес өкіметі орыс патшасы сияқты ашық отар­шылдық билік жүргізбесе де, жымысқы шовинистік сая­сат арқылы қазақтың тілі мен ұлт­тық салт-дәстүрлерін, жер-су, елдімекен атауларын түгелдей жою бағытында мақ­сат­ты жұмыстар атқарып келді. Көкшетауды «Кокчетав», Бурабайды «Боровое» деп атап, жазған кезді басымыз­дан өткердік. Енді аз уақыт бол­ғанда, елдімекендеріміз бен жер-су атаулары түгелдей өз­ге­ріп кетуге шақ қалып еді.

Ақмола облысының бұрынғы Гусарка, Дорофеевка, Елизаветинка, Ильинка, Рождественка деп жалғасатын орыс атауларының ор­нына Кенесары, Наурызбай, Олжабай, Қабанбай, Аңғал батыр, Қарауыл Қанай би сияқты халқымыздың біртуар ардақты ұлдарының есімдері орын ал­ды. Одан қалды, Домбыралы, Ақсу, Бозайғыр деп ежелден қазақ қойып жүрген атаулар қалпына келтірілді. Облысымызда бұл бағытта ат­қарылған жұмыстар ауқымды.

Комиссия құрамында облыстық мәслихат депутаттары, мемлекеттік қызмет­керлер, ғалымдар, облысқа белгілі, ел-жұрт танитын адамдар бар. Олар өздеріне жүктелген міндеттің ауырлығын және жауапкершілігін жақсы сезінеді. Сондық­тан болар, тізе қосып бірлесе жұмыс істейміз және заң мен ғылыми негіздер­ге сүйене отырып, ең алдымен жергі­лікті халықтың пікірін ескеріп шешім шығаруға күш саламыз. Осыған орай, біз шығарған шешімдер тұрғындар тарапынан үнемі қолдау тауып, түсіністікпен қабылданып жатады.

Осы уақыт ішінде комиссия ел­дімекендер мен жер-су атауларын қалпына келтіру бағытында көптеген шаруаларды тындырды.

Мәселен, Зеренді ауда­нындағы Лосевка деген ауылға сол өңірде өмір кешкен Бөгенбай би атауын беру барысында көптеген кедергілерге ұшырадық. Ұсыныс өту үшін басым дауыс алуымыз керек. Осыған байланысты халық арасында түсінік жұмыстарын жүргізіп, қазақтың белгілі тұлғаларының бірі, осы өңірде өмір кешкен Бөгенбай би атауының лайықты екендігіне жұртшылықтың көзін жеткіздік.

Пухальский селосына батыр Мәлік Ғабдуллин ата­мыздың есімін берген кезде де сондай насихат жұмыстарын жан-жақты жүр­гізуге тура келді. Міне, осындай түсіндірме жұмыстарын үйлесімді жүргізуден болар, біздің ұсы­ныстарымыз үнемі тұрғылықты халық тарапынан қолдау тауып отырды және тұрғындар арасынан біздің азаматтық құқығымыз шектелді деген өкпе-ре­ніш айтылған емес. Елдімекен немесе жер-су атауын өзгертерде қатаң заң шең­берінде жұмыс істеп, ең алдымен, ғылы­ми негіздерге сүйенеміз. Осыған орай, ғылыми мекемелермен байланысып, мұрағаттарды ақтаруға тура келетін жайлар болады. Яғни, комиссия жұмысы - үлкен жауапкершілік пен ізденісті қажет ететін ауыр шаруа.

«Жеріңнің аты – бабаңның хаты» деген сөз бар. Ол хат өшсе, сол жердің тарихы да бірге өшеді деген сөз. Сон­дықтан бұл - ұлттық ең көкейкесті мә­се­лелердің бірі.

Көп шаруа тындырдық деп қол қусыратын заман емес қазір. «Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады» деген сөз бар қазақта. Ең бастысы, біз тәуелсіз, әлем мойындаған, жарқын болашаққа ұмтылған мемлекет болдық және де Нұрсұлтан Назарбаев сияқты елінің қазіргісі мен болашағын ойлаған, диас­пора саналатын жүздеген ұлт пен ұлысқа ортақ Отан болған Қазақстанның басты байлығы–татулығы мен бірлігі екендігін жұртшылықтың санасына сіңіріп келе жатқан, ұзақ жылдарға арналған нақты жоспары мен мақсатын айқындаған көшбасшымыз бар. Жер-су атауларын қалпына келтіру жұмыстары барысында Елбасының салиқалы саясатына сызат түсірмеуге тырысамыз. Ономастикалық атауларды қалпына келтіру жұмыстары өз ырғағымен алдағы уақытта да, яғни толық аяқталғанша жүргізіле береді.

Андреевка, Еленевка, Мариновка, Калиновка, Ивановка сияқты атаулар әлі де облысымыздың аумағында жетіп артылады. Бір кезде ол атаулар жергілікті халықтың пікірімен, көзқарасымен еш келіспестен қойыла салынған. Ал, қазір ол жердің ежелгі атауын қалпына келтіру үшін жергілікті тұрғындардың арасында түсінік жұмыстарын жүргізуге және олардың қолдауын табуға, сондай-ақ, мұрағаттар мен басқа да тарихи деректерді ақтарып, бұрынғы атауын табуға, одан кейін мәслихатқа ұсынып, олардың бекітуімен әділет органдарына жолдауға – міне, осындай көптеген жұмыстарды атқаруға тура келеді.

2016 жылдың аяғында облыстық тілдерді дамыту басқармасының мамандары Омбы қаласының мұрағатына барып, көптеген ескі карталардың көшірмесін сатып алып келді. Аталмыш картадағы мәліметтер алдағы жұмысымызға оң септігін тигізеді деп ойлаймын.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласын басшылыққа алып, Елбасының ономастика мәселесіне сәйкес берген тапсырмасын орындау, сондай-ақ «Туған жер» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында Ақмола облысы әкімінің қолдауымен облыстық тілдерді дамыту басқармасы «Қазақстан-Көкшетау» телеарнасымен бірлесіп облыс аумағындағы елдімекендердің тарихи атауларын қайтару үшін іздестіру-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, «Атаулар сыры» сериясымен деректі фильм түсіруді жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта аудан әкімдеріне тапсырма беріліп, жергілікті жерлерде аталмыш мәселеге қатысты жұмыс топтары құрылды. Жұмыс топтарына көнекөз қариялар, өлкетанушылар, ұстаздар мен тарихшылар тартылуда. Бұл игі бастамамыз облысымыздағы ономастикалық мәселелердің оңтайлы шешілуіне оң ықпалын тигізеді деп ойлаймын.

Биылғы ономастикалық жұмыстарымыз Елбасының берген тапсырмасына сәйкес жүргізілетін болады, яғни идеологиялық тұрғыдан ескірген, қайталанатын атауларды тарихи жер-су атаулары және ұлттық танымға жақын дәстүрлі атаулармен өзгертетін боламыз. Ал кісі есімдерімен атау мәселесіне мейлінше шектеу қойылатын болады.

Қазіргі уақытта облыс аумағындағы елдімекендер мен көшелерді қайта атау мәселесі бойынша тиісті жұмыстар жүргізіліп жатыр.

2017 жылғы 30 маусым күні облыстық ономастика комиссиясының кезекті отырысын өткізуді жоспарлап отырмыз. Онда облыс бойынша 200-ге жуық көше қайта аталып, 10-шақты елдімекенге тарихи атаулары қайтарылмақшы.

Жер атын, елді мекен, көше атауларын өзгерту ең алдымен ел­дікке, халқымыздың болашағына, келешек ұрпаққа керек. Бұл – сана тәрбиесінің бір саласы, өзекті саласы, аса маңызды буыны. Сондықтан да жер-су, елдімекен атауын қазақыландыру – мемлекеттік маңызы бар көкейкесті мәселе. Бұл бағыттағы жұмысты тоқтатпақ тү­гілі, ешқашан босаңсытуға болмайды. Біз жер-суымыз бен елдімекендеріміз толықтай қазақыланған елде өмір сүргенде ғана өзіміздің тәуелсіз елдің азаматы екенімізді толыққанды сезіне алмақпыз.