Астанадағы көше атауларының өзгелерге ұқсамайтын басты ерекшелігі қаланың тарихымен тығыз байланысты. Тарихи, саяси себептермен қаланың өзі де Ақмола → Целиноград → Ақмола → Астана болып бірнеше рет өзгерді, соның ішінде Ақмоладан Астанаға өткенде мүлде жаңаша сипат алды. Қазақ халқының басынан өткен, бодан болу және тәуелсіздік алу секілді қилы кезеңдерді бейнелейтін бұл атаулардың берілуінде түрлі себептер бар. Екі ғасырдан астам Ресейдің қол астына қараған Қазақстан ономастикасының мазмұны сол кездердегі экономикалық, саяси, мәдени ахуалды және әуелі патшалық Ресейдің, кейіннен осыған ұқсас кеңестік идеологияны бейнелейтін [1]. Бұл жағдайды, әсіресе солтүстік өңірлерге орналасқан қалалар, соның ішінде Астана годонимдері де басынан кешірді. Астана годонимдерінің өткен тарихында атау беру принциптерінің байырғы жүйесі қатты әлсіреп, кейіннен қайта жаңғырған кездері болды.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін Елорданың Ақмолаға (қазіргі Астана) көшіп келуімен қала годонимдері түгелге жуық жаңарды. Бұрынғы тәуелді жылдарда халықтың қалауынан тыс үстем саяси көзқарастардың ықпалымен берілген, жергілікті ұлттың тұрмысы мен мәдениетіне қатысы аз годонимдер қазақ халқының төл құндылықтарының атауларымен ауыстырылды. Бұл өзгерістер «осылай ету керек» деген идеямен ғана жүзеге асқан жоқ, қала құрылымында болған үлкен жаңалықтардың өзі де осы жағдайдың туындауына негіз қалады. Есіл өзені екіге бөліп тұрған оң жағалау мен сол жағалаудың өзіндік тарихы бар. Оң жағалау бұрынғы ескі қала тұрған жер болатын, астананың келуімен мұндағы ескі үйлер бұзылып, орнынан тың үлгідегі құрылыстар жүргізілді. Ескі тар көшелер кеңейтіліп, басқа көшелермен қиылыстарында өзгерістер орын алды. Ал сол жағалау қазіргі тұрғындар тілінде «жаңа қала» деп те аталады. Ол тың жерден салынғандықтан, ондағы көшелердің барлығы, әуелгіде уақытша нөмірленіп, кейіннен тұрақты атаулар иеленді.
Годонимдер қаладағы сызық бойы нысандардың, соның ішінде проспект (даңғыл), улица (көше), линия (жол), переулок (қысқа көше), проезд (орам), бульвар (желек жол), набережной (жағалау) атаулары [2, 52]. Ал Астана қаласында олардың тасжолдар (шоссе), даңғылдар, көше атаулары, желек жолдар (бульвар), қысқа көшелер (переулок), орамдар секілді түрлері бар. Тас жолдар қала ішінен басталып, сыртқы аудандарға қарай созылып жатады. Мысалы, Алаш тасжолы Шара Жиенқұлова көшесінен басталып, қала ішінде Ақжол, Жолымбет көшелерімен қиылысады. Ұзындығы – 14717,3 м. [3, 200]. Өзгелері де осылай, қаладан шыққанша бірнеше көшені кесіп өтеді. Астанадан шығатын тасжолдар көп емес, төртеу: Алаш тасжолы, Қарағанды тасжолы, Қарқаралы тасжолы, Қорғалжын тас жолы. «Алаш тасжолы» метафралық атау болса, қалған үшеуі өздері баратын елдімекеннің атымен аталып, бағытын білдіреді.
Годонимдер көше сызықтарының бойымен барша ауданды қамти отырып, қаланың негізгі құрылымының көрінісін де сипаттайды. Қаланың тілдік келбеті ретінде санағанда оның осы ауқымдылығы негізге алынады. Годонимдер ақпараттық қызметімен де маңызды. Оны мынандай екі бағытта қарауға болады: 1. Бағытты, белгілі бір нысанның қайда орналасқанын, яғни мекенжайды көрсетеді. Пошта қызметінен бастап, жеке адамдардың қатынасына дейінгі аралықтағы барлық байланыстарды реттеуге қолайлылық тудырады. Әлеуметтік қызметі – Астананың тілдік бейнесінмен қатар тілдік өмірінің де бір тарауы. 2. Қаланың рухани келбетінің мазмұны туралы ақпараттар береді. Ал рухани келбеті қаланың ғана емес, жалпы ұлттың тілдік мәдениетімен тікелей сабақтас. Ғасырлар бойы қалыптасқан атау беру мәдениетінің айғағы болып табылатын Мұзтау көшесі, Моншақты көшесі, Құсжолы көшесі, Күреңбел көшесі т.б. көркем атаулар ХХІ ғасырда өзінің дәстүрлі жолымен қала ономастикасының құрамынан орын алып отыр. Годонимдер жүйесіндегі рухани-мәдени мазмұн атау беру мәдениетімен қатар, қала құрылымының қисыны мен үйлесімділігінен де көрініс береді. Қатар жатқан сызықтық нысандарға атаулардың бір-бірімен үйлесімділікте берілуі қарым-қатынастағы реттілік, есте сақтауға қолайлылықпен қатар қала көркін де ерекшелеп тұрады.
Ономастикалық атаулардың өзіне тән төл материалының болмауына байланысты белгілі бір нысанды атау үшін тілде бар сөздерді пайдаланады, сондықтан олардың қалыптасуында тілдік факторлармен қатар, тілден тыс факторлардың да орны үлкен. Әр атаудың өзіне тән шығу уәждері бар, оның атқаратын қызметі мен туынды мағынасы тікелей осы шығу уәждерінің негізінде орнығады, екінші сөзбен айтсақ экстралингвистикалық факторлар мен шығу уәждері өзара байланысты құбылыстар. Мысалы, халықтың тәуелсіз мемлекет құру туралы ғасырлар бойғы арман-тілегі Астана годонимдерінің мазмұнынан айқын көрініс берді. Сондықтан, осы жолда күрескен хандар мен батырлардың, би-шешендердің, қоғам және мәдениет қайраткерлерінің есімдері, сонымен қатар өткен тарихындағы мәдени, экономикалық, дүниетанымдық ұғымдарының атаулары т.б. көше атауларының құрамынан орын алды, годонимдерге айналды.
Экстралингвистикалық факторлар жүйесі тілдегі трансонимизация құбылысымен де байланысты. Бұл терминге тіл білімінде көп зерттеушілер В.В.Подольскаяның пікірімен келісе отырып, онимдердің бір разрядтан екіншісіне ауысуы екенін растайды [2; 5; 7; 8]. Астана годонимдерінің қалыптасуында да трансонимизация құбылысының орны үлкен. Сонымен қатар трансонимизация байырғы қазақ ономастикасына да жат емес. Енді талдаулардың жүйелілігі үшін әуелі қазақ халқының атау беру дәстүріне, яғни топонимизация мәселесіне тоқталуға тура келеді. Көшпелі ғұмыр кешкен халқымыз ұлан-ғайыр кеңістікте жылдың төрт мезгілі бойына айнала көшіп жүрді. Осы аумақтың әр жеріне өзіндік ерекшеліктері бойынша атау бермей тұрып кеңістікті игеру мүмкін емес еді. Қоныс жағдайы (Салқын бел, Саумал тау), ондағы клиаттың ерекшелігі (Жылысай, Суықсай), географиялық нысандардың сипаты (Шоқпар тас, Шұбар тау, Шыңбұлақ), ол жерлерде өсетін өсімдіктер (Шілікті, Ырғайлы, Қарағайлы, Аршалы, Жусанды) мен жануарлардың түрлері (Қоянды, Арқарлы, Құланды) т.б. географиялық нысандарды сипаттау мақсатында әуелі жалпы есім ретінде пайда болып, кейін жалқы есімдерге айналған. Табиғат ресурстары атауларының көпшілігі келе-келе топонимжасамдық компоненттер мен қосымшаларға айналды. Мысалы, су (Ақсу, Көксу, Қарасу, Сарысу т.б.), көл (Ақкөл, Тереңкөл, Төбекөл, Танакөл т.б.), тал (Көктал, Қаратал, Бозтал т.б.), қамыс (Шиқамыс, Томарқамыс, Тамқамыс т.б.), өзен (Шиліөзен, Қырөзен, Қоғаөзен т.б.), бұлақ (Ақбұлақ, Қарабұлақ, Ұзынбұлақ, Молдабұлақ т.б.), құм (Аққұм, Жалпаққұм, Қызылқұм т.б.) т.б. көптеген сөздер топоним жасаушы қызметімен ерекшеленді. Құрылымдық жүйесіндегі осы ерекшелігіне қарай қазақ тілінде топонимжасам сөзжасамның бөлек саласы ретінде қалыптасты [4].
Қазақ тіліндегі байырғы топонимдер түрлері қала, елдімекен (ойконим), географиялық нысандар, орман, гидронимдер т.б. салаларға қарай бөлінеді. Бұл атаулардың көпшілігі негізінен бір разрядтан келесісіне ауысып жүре береді, ол қазақ ономастикасында заңдылық ретінде қалыптасқан құбылыс. Табиғатындағы бейімділік мұндай топонимдердің тілде атау ретінде нормалануына ықпал етеді. Мысалы, Ақсу, Көксу, Қарабұлақ, Ұзынбұлақ, Көктал, Қаратал т.б. атауларының шығу уәждері сол жердегі гидронимдермен және өсімдік (ағаш) түрімен байланысты. Құрамындағы су, тал, бұлақ сөздері олардың топоним түрі екенін және гидронимдер класына жататынын білдіріп тұр. Алайда шығу уәждері бойынша солай болғанмен, бұл атаулар гидрониммен қатар ойконим, ороним қызметінде атқаруы мүмкін. Мысалы, Ақсу 1) өзен атауы (өзеннің сипатына байланысты қойылған атау); 2) Ақсу өзені басталатын таудағы асу атауы; 3) сол маңдағы ауыл атауы. Қаратал 1) тау атауы (сонда өсетін ағашқа байланысты қойылған); 2) таудан ағатын өзен атауы; 3) сол маңдағы ауыл атауы [6, 140-141 б., 202 б.]. Бір атаудың бірнеше нысанға берілуі дала жағдайымен және алып даладағы белгілі бір аймақты тұрастай білдірумен, яғни танумен, бағыт түзеумен байланысты қалыптасқан. Қазақ ономастикасындағы бұл ерекшеліктің тағы бір сыры белгілі бір жалпы есімдердің жалқы есімдерге ауысқанда таңбаға айналатындығында. Олар алғашқы мағынасынан алшақтап, таңбалық мәні басымдыққа ие болады. Бастапқы мағынасына тәуелсіз кез келген нысанға таңба түрінде теліну өзі атап тұрған затпен үйлесім табуына, яғни атаудың тілде тез нормалануына мүмкіндік тудырады. Жер-су атаулары тек өзара ғана емес, кісі есімідерімен де алмасып отырады. Аягөз, Балқаш, Еділ, Жайық т.б. секілді лексикалық жолмен және Ақсубай (түб. Ақсу), Аралбай (түб. Арал), Сырбай (түб. Сыр) т.б. түбірге антропонимжасамдық бай компонентінің жалғануы арқылы жасалған кісі есімдері қазақ тілінде жиі кездеседі. Керісінше кісі есімдерімен аталатын Аманбөктер (Аманның бөктері), Сейтәлі, Сұлтан, Смағұл т.б. секілді ойконимдер де аз емес.
Шаруашылық қамымен жыл мезгіліне қарай дала мен аспан дүниесін үнемі назарында ұстайтын халық, ондағы құбылыстар мен табиғат сырларына қаныға отырып, әрқайсысының өзіне лайық атаулар берген. Осындай уәждер арқылы пайда болған топонимдердің өзі телінген нысанмен ғана шектеліп қалмай, айналасындағы өзге нысандарға да ауысуы келе-келе дәстүрлі құбылысқа айналған. Тіпті топоним ретінде танылған көптеген бірліктер белгілі бір аудандарда ғана емес, Қазақстанның барлық аймағына таралған. Мысалы, Ақжар, Ақсу, Ақсуат, Алакөл, Аралтөбе, Ақтөбе, Көктерек, Қарасу, Мұзбел т.б. көптеген титік үлгілер ел аумағының төрт тарапында да кездеседі. Атау беру – ұлттық таным әлемінің өз алдына дербес саласы. Ғасырлар бойғы тәжірибенің негізінде оның өзіндік дәстүрі орнықты, бұл дәстүрдің белгілері Астана годонимдерінің де даму үдерісіне өзіндік ықпал етті.
Астана годонимдерінің құрамы алуан түрлі:
Кісі есімдерінен жасалған годонимдер көне заманнан бүгінге дейін қазақ қоғамының дамуына, сыртқы жаулардан қорғауға, тарихи-мәдени гүлденуіне т.б. секілді мемлекет ретінде қалыптасуы мен орнығуына үлес қосқан қайраткерлер есімдерінен тұрады: Күлтегін, Қорқыт ата, Бекет ата, Жәнібек-Керей, Абылайхан, Кенесары, Абай, Шәкәрім т.б. (ер есімдері). Қарашаш ана, Домалақ ана, Жұбан ана, Ұмай ана, Ұлбике ана, Баян сұлу, Ақжүніс, Қыз Жібек, Айман-Шолпан, Ұлпан, Мәриям Жагорқызы, т.б. (әйел есімдері).
Топонимдерден жасалған годонимдерді бірнеше топтқа бөлуге болады. Астионимдерден жасалған годонимдер: Ақмешіт, Бесбалық, Орынбор, Сауран, Сарайшық, Сығанақ, Түркістан т.б. Қазақстан аумағындағы тарихи қалалар атаулары. Комонимдерден жасалған годонимедер: Алтынемел, Алмалық, Баршын, Белқарағай, Жайлаукөл, Жаңатұрмыс, Жосалы, Кеген, Киікті т.б. Оронимдерден жасалған годонимдер: Асқартау, Арғанаты, Баянтау, Бектау, Бозбиік, Керегетас, Қалба, Қаратау, Сұлутөбе, Ұлытау т.б. Жайлау атауларынан жасалған годонимдер: Ақжайлау, Белжайлау, Саржайлау, Ойжайлау, Сусамыр, Сұлутөр т.б. Гидронимдерден жасалған годонимдер: өзен атаулары – Ақсу, Аспара, Еділ, Ертіс, Есіл, Жайық, Кеңгір, Құланөтпес, Сырдария т.б.; бұлақ атаулары – Көкбастау, Кербұлақ, Қайнар, Сарбұлақ, Ақбастау т.б.; көл атаулары – Жарқайың, Балқаш, Бесшалқар, Зайсан, Марқакөл, Шалқар т.б.
Этнонимдерден жасалған годонимдер: Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс т.б.
Фитонимдерден жасалған годонимдер: Аққайың, Қызылқайың, Майқайың, Жиделі, Қайыңды, Қамысты, Миялы, Мойылды, Шиелі т.б.
Тарихи ескерткіштер атауынан жасалған годонимдер: Ақсу-Аюлы, Арқайым, Әулиеата, Арыстан бап, Беғазы-Дәндібай, Берел т.б.
Ұлттық ойын атауларынан жасалған годонимдер: Ақсүйек, Алтыбақан, Көкпар т.б.
Өнер туындыларының атауынан жасалған годонимдер: күй атаулары – Балбырауын, Кербез қыз, Майда қоңыр, Серпер, Телқоңыр, Әсемқоңыр, Әлқисса т.б.; ән аттары – Елім-ай, Ақбаян, Майдақоңыр, Назқоңыр, Ашудария т.б.; поэма атауы – Үшқиян, Қалқаман-Мамыр, Ләйлі-Мәжнүн т.б.; эпостық жырлар атауы – Алпамыс, Қобланды, Ер Тарғын; би атауы – Қамажай, Қаражорға т.б.
Ұлттық дәстүр атауларынан жасалған годонимдер: Бастаңғы, Бәсіре, Шашу т.б.
Зоонимдерден жасалған годонимдер: Құндызды (тышқан тұқымы), Құлынды (топоним), Тайбурыл, Құлагер (жылқы атауы), Желмая (камелоним), Шортанды (балық түрі) т.б.
Космонимдерден жасалған гонимдерден: Құс жолы, Темірқазық т.б.
Мифонимдерден жасалған годонимдер: Зеңгі баба, Қамбар ата, Ойсыл қара, Секесек ата, Шопан ата т.б.
Жалпы лингвистикалық сатысына қарай Астана годонимдері дамудың үшінші кезеңінде тұр: бірінші – жалпы есімдік кезең, екінші – жалпы есімдердің жалқы есімдерге айналу кезеңі, үшінші – жалқы есімдердің годонимдерге өту кезеңі. Сонымен қатар жалпы есімдердің бірден годонимдерге айналған түрлері де кездеседі, демек трансонимизация мен топонимизация құбылыстары қатар көрінеді. Мысалы, дауылпаз, жетіген, қобыз, шертер, перне (домбыраның бір бөлшегі) т.б. өнер аспаптарының атаулары жалпы есімдерден лексикалық тәсіл арқылы жалқы есімге ауысқан, осы секілді фитонимдерден жасалған ақселеу, бәйшешек, сарыгүл т.б., зоонимдерден жасалған ақсұңқар, бозторғай, бұлбұл, қарлығаш (құс атаулары), тұлпар, сәйгүлік (жылқыға қатысты атаулар) т.б. топонимизация тәсілінің нәтижесі, яғни жалпы есімдердің жалқы есімге ауысуы. Даму сатыларынан өту топонимдердің типтік үлгілерінің қалыптасып, нормалануына мүмкіндік тудырады. Лингвистикалық тұрғыдан – фонетикалық, лексика-семантикалық және грамматикалық болмысының орнығуы, экстралингвистикалық тұрғыдан – ұлт әлемінің Астана годонимдерінің біртұтас мазмұнына тоғысуы болып табылады.
Ілгеріде келтірілген мысалдарда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, тұрмысы, жалпы алғанда ұлттың руханияты бейнеленген. Әр годонимнің мағынасы арқылы берілетін ақпараттардың арқалаған жүгі қомақты. Мысалы, «Елім-ай» әннің аты ғана емес, естіген жанға қазақ тарихындағы өте ауыр кезеңді елесетеді. Ал «Керей-Жәнібек» – ел билеген хандар, олардың өзгелерден ерекшелігі Қазақ мемлекетінің алғаш іргесін қалаған және ұлттық тарихтың бастауында тұрған тұлғалар. Осы секілді фитонимдер арқылы халықтың өсімдіктану әлемі, зоонимдер арқылы қай жануарларға жақындығы, оларға деген көзқарасы, танымы т.б. бейнеленеді. Алуан түрлі тақырыптардағы осы секілді ақпараттардың барлығы қазақтың руханият әлемінен хабар береді, демек Астана ономастикасының жаңаруы арқылы халықтың ұзақ жылдар бойын көз жазып қалған құндылықтары қалпына келді, атау беру дәстүрі жаңа заманға лайық қайта түледі.
Жергілікті ұлт өкілдеріне бөтен болса да, ғасырлар бойы орнығып қалған ұғым-түсініктер мен көзқарастар бар, сонымен қатар Астана халқының ұлттық құрамы алуан түрлі, сондықтан годонимдердің даму бағыттары туралы қоғамдық көзқарастар да аса маңызды. Тәуелсіз мемлекеттің ширек ғасырдан аса өміріндегі тілдік саясатының бағыты мен бағдары, атау берудің байырғы дәстүрлі жүйесін қайта жаңғырту мен қазіргі көзқарастарды үйлестірудегі орнын айқындау ел болашағы үшін аса маңызды мәселе.
Әдебиеттер тізімі
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ