Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев үстіміздегі жылдың 12 сәуірінде «Егемен Қазақстан» республикалық газетінде жарияланған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында жаһандық заманда ұлттық құндылықтарды сақтап, оны одан әрі сабақтастыратын ұрпақ тәрбиелеу бағытында екі қағиданы ұстануды меңзейді. Оның біріншісі – ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды. Екіншісі – алға басу үшін ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту керек.
Кеңестік дәуірдің ықпалынан арылудың бір жолы - тоталитарлық сипаттағы және мән-мағынасыз қойылған, моральдік тұрғыда ескірген елдімекен, жер-су атауларын жою болып табылады.
Әлдебіреудің сұрауымен немесе ұйғарымымен атала салмаған, халық тарапынан қойылған жер-су атаулары – сол жердің табиғи құжаты болып табылады.
Қазақстанның солтүстік аймағының географиялық жағдайы мен мекендеген халықтың ұлттық құрамына байланысты бұл өңірде жер-су аттарының орынсыз өзгеріске түсуінің тарихы әріден басталатыны белгілі.
Ресей отаршылдығымен бетпе-бет келген өңірдегі қазақтардың тілі мен діліне, ұлттық салт-санасына нұсқан келтіре отырып, жергілікті халықты маргиналдық санадағы тобырға айналдыру екі жарым ғасыр бойы империялық саясат негізінде жүйелі түрде жүргізілді.
Социалистік жүйені ту еткен кеңес үкіметі тоталитарлық топонимді жүзеге асырды. Осы арқылы халықтың тарихтық жадының бір саласы ретінде қалыптасқан тұрақты тарихи ұлттық ұғымына айналған елдімекен, жер атауларын зорлықпен өзгертіп, одан қол үздірді.
Әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде жиналған мәліметке қарағанда «Солтүстік Қазақстан облысы елдімекендердің тізімін» құрастырушы мамандар барлық атаулардың «60 пайызы қазіргі талап етіп отырған үкімет саясатына сай келмейді» деп есептейді. Жалпы жүргізілген мониторинг бойынша бүгінгі таңда Солтүстік Қазақстанда моральдік ескірген округ саны – 42, ауыл саны – 104, көше саны – 592.
Мамлют, Тайынша, Жамбыл, М.Жұмабаев аудандарында Октябрь, Октябрьское, Аққайың, Мамлют, Тимирязев аудандарында Ленино, Ленинское, Тайынша ауданында Ильичевка, Ильич, Комсомолец, Тимирязев ауданында Дзержинское, Жамбыл, Ғ.Мүсірепов атындағы аудандарда Буденное, Жамбыл ауданында Бауманское, Чапаевка, Матросовка, Мамлют ауданында Қызыләскер, Бостандық, Краснознаменное, М.Жұмабаев ауданында Пролетарский, Ақжар ауданында Коммунизм, Есіл, М.Жұмабаев аудандарында Советское, Шал ақын ауданында Социал.
Қоғамдық-саяси, мәдени-тәлімдік маңызы өлшеусіз ұлттық атаулар жөн-жосықсыз өзгертіліп, табиғатымыз бен болмысымызға үш қайнасы сорпасы қосылмайтын атаулар қаптап кеткен. Мәселен, Ақжар-Покровкаға, Арқалық-Андреевкаға, Қосағаш-Новомихайловкаға, Кегерін-Новоникольскийге, Жекекөл-Благовещенкаға, Құтырлыған-Екатериновкаға, Түлкіойнақ-Святодуховкаға, Кіндікті-Оседлоеге, Бақырілген-Петровкаға, Қоржынкөл-Спасовкаға айналдырылған.
Сонымен қатар, Кладбинка, Кабань, Дашка-Николаевка, Конюхово, Куломзино, Барашки, Пулеметовка, Ташкентка, Чернозубовка, Разгульное, Тахтаброд, Краматоровка сияқты тілге орамсыз әрі мағынасыз елді мекендер атауларын әрбір ауданнан кездестіруге болады.
Жер-су атын өзгерту – жай əуесқойлық емес, сол маңайда бұрын ешқандай халық мекендемеген, демек, иесіз жерге қазық қағуға болады деген жымысқы саясатпен əдейі жасалған шара екені мəлім. Жəне мұндай ат қою немесе байырғы қазақы атауларды өзгерту ешқашан тоқтамастан, бірте-бірте жүргізіліп келді.
Бұған, сонымен қатар, қазақы атаулардың өзінің транскрипциясын өзгертіп, адам танымастай қалыпқа түсіргендікті де қосу керек (Мысалы: Ша-
бақты – Чебашье, Тереңкөл – Торангул, Тоқыш – Токуши, Асан – Асаново, Мәңгісор - Меңкесер және тағы басқа.
Өткен тарихымызды еске салатын атауларды қайтару – уақыт еншісінде. Бүгінгі күні Есіл өңіріндегі келешегі бұлыңғыр емес, тасжолдың бойында орналасқан, қаймағы бұзылмаған елді мекендер атауларының шығу тарихына немесе географиялық ерекшелігіне аса мән бере отырып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Соңғы екі жылда өңірімізде 14 көше жаңа атауға ие болды (Тайынша ауданы: Ленин – Қазақстан Конституциясы, 50 лет ВЛКСМ – Мағжан Жұмабаев, Ақжар ауданы: Пролетарская – Кеңес Қажымұратов, Шал ақын ауданы: Первомайская – Есім Шайкин, Петропавл қаласы: Юбилейная – Жәлел Қизатов, Рижская – Тауфик Мухамед-Рахимов, Явленское шоссе – Қожаберген жырау және бірқатар жаңа көшелерге Қазбек Байболов, Ғалым Малдыбаев, Фазыл Кәрібжанов, Есләм Зікібаев).
Президент әкімшілігінің тапсырмасына сәйкес өңірлердегі идеологиялық тұрғыдан ескірген, қайталанатын атауларды тарихи жер-су атаулары және ұлттық танымға жақын дәстүрлі атаулармен өзгерту, сондай-ақ кісі аттарына мейлінше шектеу қою бойынша жұмыстар қолға алынды.
Осыған орай, басқарманың жұмыс жоспары бойынша аудандарға іссапар барысында селолық округ әкімдері арасында семинарлар ұйымдастырылып, түсіндіру жұмыстары жүргізілуде. Нәтижесінде Қызылжар ауданы Архангельское ауылдық округі Архангельское ауылындағы Сегізінші көше - Жастар, Он бірінші көше – Береке, Партизанская көшесі – Жеңіс көшесіне ауысты. Атауы жоқ көшелерге Достық, Бірлік, Береговой атаулары берілді. Новокаменка ауылының тұрғындары Ленин көшесін Тәуелсіздік, Крайняя көшесін – Жаңаталап, Чапаев көшесін – Центральная, ал атауы жоқ көшелерді Лесная, Юбилейная, Жұлдыз деп атау қажет деп шешті.
Гайдуково ауылындағы Бірінші және Екінші болып аталатын көшелер Бейбітшілік, Степная деген жаңа атауларға ие болды.
Облыста жергілікті ұлт өкілдері ең көп мекендеген (90 пайыз) Уәлиханов ауданында орысша аталатын екі ғана елдімекен бар: Золотая Нива және Молодая гвардия. Осы ауылдардың байырғы атауларына байланысты бірқатар деректер қарастырылып, Молодая гвардияның тұрғындарынан елдімекенді Сырымжер деп атау туралы ұсыныс түсті.
2014 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Петропавл қаласындағы қазақ классикалық гимназиясына Халық жазушысы Сафуан Шаймерденовтiң, № 20 орта мектепке қоғам және мемлекет қайраткері Жұмабек Тәшеновтың, Есіл ауданы Николаевка орта мектебіне Асқар Игібаевтың есімдері берілді.
Сондай-ақ, Ұлы Жеңістің 70 жылдығына орай Петропавл қаласының қызмет көрсету саласы колледжі Кеңес Одағының Батыры Искандер Даутовтың, Петропавл темір жол көлігі колледжі мемлекет және қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, Ұлы Отан соғысының ардагері Бәйкен Әшімовтің, Қызылжар ауданы Березовка негізгі мектебі Кеңес Одағының Батыры Филипп Чижиковтың есімімен аталды.
СҚО әкімдігінің тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы Елбасының мақаласындағы «Туған жер» жобасын іске асыру бойынша әр түрлі субъективті жағдайларда негізсіз өзгертілген тарихи-географиялық топонимдерді біртіндеп қалпына келтіру жұмыстарын жүргізеді. Туған жерге, оның мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне айрықша іңкәрлікпен атсалысу – шынайы патриотизмнің маңызды көріністерінің бірі.
Тарихи топонимика, дәлірек айтқанда, тәрбиенің пәрменді құралы болып табылатын тарихи өлкетану талпыныстарының қайнар көзі.
Еліміздің жас жеткіншектері өз Отанын мақтан еткенде, оның әр ауылының, өзені мен көлінің, төбесі мен тауының, тіпті шоқ-шоқ ағашының қалай аталғанын білгісі келетіні - табиғи қажеттілік. Осы қажеттілікті өтеу мақсатында колледж студенттері мен мектеп оқушылары арасында «Шырайлы аты елімнің – қасиетінде жерімнің» облыстық шығармалар байқауын өткізуді жалғастырады. Биыл 5-ші жыл қатарынан үздік шығармалар жеке кітапша болып бастырылды.
Ата-бабамыздың ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен жанын беріп жүріп қорғап қалған туған жеріміздегі ұлттық атауларды болашақ ұрпаққа мирас ету – парызымыз. Игі іске жергілікті өлкетанушылар, зерттеушілер, ғалымдар тартылуда. Өткен жылы жергілікті өлкетанушы, М.Қозыбаев атындағы СҚМУ профессоры Зарқын Тайшыбайдың «Атамекен атаулары» деген еңбегі басылып шықты.
Солтүстік Қазақстан облысы тілдерді дамыту басқармасының тапсырысы бойынша дайындалған кітапта қазіргі Солтүстік Қазақстан облысына қарайтын аумақтың жер-су, елді мекендер атаулары тарихи және этнолингвистикалық тұрғыда зерттелген. Уақыт жағынан алғанда, 1830-2015 жылдар аралығын қамтиды. Облыстағы ономастикалық жұмыстың жайына шолу жасалған және бұл тараптағы тәжірибе мен Қазақстан заңнамалары талданған.
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ