Бекжан Әбдуәлиұлы
фиология ғылымдарының докторы, профессор
Қазақ есімдері басынан кешірген талай-талай зобалаңды айта-айта жанашырлар да жалыға бастаған кез, енді оның құрылымдық жүйесінің ішкі сырларын ғылыми-зерттеулер арқылы негіздеп, құжат толтыруға жауапты мекемелер құзырына беру алдымызға елеулі міндеттер жүктеп отыр. Ұлттық құндылыққа қатысты іс болғандықтан, жұртшылық назарын ауық-ауық осы мәселеге аударып отыру әрбір зиялы қауымның өкілінің парызы болса керек. Бас ауыртатын басқа да күн тәртібіндегі мәселелерден өзектілігі кем болмаса да, құжаттағы аты-жөннің ұлттық тіл нормасы өрескел дәрежеде бұзылғанына қарамай, одан материалдық кемшілік көрінбегендіктен, жеке адамдар назарында біртіндеп екінші орынға ығысып бара жатқаны байқалады. Бұның ар жағынан «өмірлік бөлшегіміздің» қадірі мен қасиетін кемітіп алу қаупі бой көрсететіндей.
Кісі есімі ішкі жүйесі жағынан лингвистикалық мәселе болғанмен, оның негізгі болмысының қалыптасуында әлеуметтік факторлардың орны үлкен. Ол қоғамда туады, қалыптасып-қалыптанады, дамиды. Сондықтан, әсіресе қазіргі сөз етіліп отырған қолданбалылық табиғаты тікелей қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты. Бүгінге дейін кісі есімдері құжаттарға тіркелу кезінде көптеген зобалаңды басынан кешірді, қазір көбінің түпкі нұсқасы қандай болғаны ұмытылған, этимологиялық талдауларға негіз боларлық деректер өте аз, жасала қалғанның өзінде де болжамдардың шегінен шыға алмай қалып жатады. Сондықтан, «өткенге салауат» демекші, бізге дейін жіберілген кемшіліктерді кешіре тұрып, жаңадан туындауы мүмкін мәселелерге сақ болған абзал.
Жауапкершілікті сезіне алатын болсақ, ұлттың жоғын түгендеу, кем-кетігін толтырып отыру шама-шарқымыздың келгенінше әрқайыссымыздың міндетіміз. Әсіресе мұндайда лауазымды тұлғалардың бүйрегінің бүлкілі аса маңызды екенін несіне жасырамыз. Алайда, кейде істің байыбына бармастан айтылатын үстірт пікірлер болады. Мысалы, аты-жөнімізді «үш тілде жазсақ» деген секілді. «Жаңа есім ойлап табудың қажеті жоқ» деуді де осы қатарға қосуға болады. «Жақсы ниеттен туған істің бәрі абзал» деп өзімізді жұбатқанмен, қазақ есімінің тағдырына бір ғасыр бойы қиянат болып жабысқан жазудағы бәлекет пиғылдың қазіргі үнсіз жүзеге асып жатқан жалғасына тоқтау қоймаса болмайды. Екіншіден кісі есімдері үздіксіз дамып отыратын құбылыс, оны ешкім тоқтата алмайды. Қолданыстағы есімдеріміздің өзін бір ізге түсіру қиынға соғып тұрғанда, жаңа есімдерді нормалаудың қиындығы тағы бар. Үшіншіден, соңғы жылдары еніп жатқан кірме есімдерді қалай жазамыз дейтін сұрақтардың жауабы әлі де толық жауабын таба алмай отыр. Осы қиындықтардың жауабын көп болып ойланбасақ, тарихымыздың бейнесіндей дәстүрлі есімдерімізге теріс ықпал ету қаупі бар екені шындық.
Лексикалық қоры атам-заманан бері жаңарып, түрленіп, толығып отыруға бейім есімдеріміздің дамуын ХХІ ғасырда тоқтата қою оңай шаруа ма екен?! Оның үстіне қазір ат қою десе жұрттың аузында мәтелге айналған Азияда, Самитхандармен қатар, көнеден жеткен есім компоненттерін жаңаша құрастыру арқылы жасалған Айсұлтан, Айзере, Айсана, Айтұмар, Ағұлан, Білге, Елбасы, Шыннұр т.б. секілді тамаша есімдер қойылып жатыр. Бұл есімдерді қойма деп жұртқа қалай талап қоямыз. Әрине Алмагир, Камила-мелания, Кристина, Сумая, Сурен, Ян, Яна т.б. секілді есімдердің жөні бір басқа, бірақ оларға да тыйым сала алмаймыз. Бір ескеретін жайт ондай кірме есімдер әр кезде болған, бола да береді. Бірақ, олардың ғұмыры ұзаққа созылмайды, басқаша айтсақ, төл болмысымызға сіңісе алмайтындықтан, бір рет қойылады да қолданыстан түсіп қалып отырады. Саны жағынан да дәстүрлі есімдеріміздің он пайызынан аспайды, сондықтан замана ағымымен тілімізге кіріп, шығып тұратын мұндай есімдерге назар аударудың аса қажеті жоқ деп ойлаймыз.
Аты-жөнді ресми құжаттарда үш тілде жазу туралы ұсынысқа да ойлана қараған дұрыс. Мәселенің екінші жағы бар – қазақ есімі тек қазақша жазғанда ғана дұрыс болады. Олай дейтініміз құжаттарда жиі кездесетін сиқы қашқан есімдер орыс тілінің заңдылықтарына бейімдей жазудан пайда болған. Күнделікті айтылып, ести берсе, өзге емес, адамның өзі де сол қате аты-жөнге үйреніп алып, оны өзгертуге аса құлықты бола бермейтін көрінеді.Ал көпшіліктің оған көзі мен еті үйренгелі қашан. Умыт, Гуляй, Карбуз, Молдыр, Ляззят, Куттыкыз, Кожухова, Трусова, Траисова т.б. толып жатқан «жаңа есімдер мен фамилиялар» ойымыз бен тілімізде қалыптанып та үлгерген сыңайлы.
Біраз бұрын баспаханалардың бірінде жұмыс істейтін қыз баланың фамилиясын қазақшалауға зорға көндіргеніміз бар. Былай екен: құжаттағы нұсқасы Трусова болғандықтан, бойжеткен үшін ол өзгертуге болмайтын құндылық сияқты.
–Қалқам, қазақшасы Тұрыс қой, осылай жазайық, – деймін.
Шамамыздың келгенінше түсіндіріп жатырмыз. Ақыры айтқан уәжімізге тоқтап, кітап соңында техникалық редактор ретінде Тұрысова қылып жазуға келісті. Аты-жөніне мән бермейтін азаматтар арамызда қаншама. Мән беретіндерінің өзі мәселенің күрделілігіне байланысты уақыты да, төзімі де жетпей, ақыры жол ортадан тоқтайды немесе осыған бел байлағандардың қаншалықты әуре-сарсаңға түскеніне қарап, «Қой, мынау оңай шаруа емес екен, дұрыс жазылмаса қойсын, дұрыс айтсақ болды ғой!» – дегенді алданыш етіп, қате аты-жөнмен жүріп жатқан жайы бар.
Осылай да өмір сүре беруге болатын шығар, алайда жанға бататын мұндай мәселеге назар аудармасақ, «өзін-өзі сыйламайтын» біздің дамыған отыз елдің қатарындағы орнымыз қандай болмақ. Адамды қорлағанда алдымен аты-жөнін өзгертеді. Ал қазақ «Осы айтқаным келмесе, атымды басқа қой!» – деп, өз атымен ант ішіп жататын еді. Ары мен иманына балап, кейінгіге аманатқа қалдырған ұлттық есімдеріміздің қазіргі түрі мынандай жағдайға жеткен: Маямирова, Карасьев, Калешова, Башкеева, Долина т.б. Қазақы сұрдан айрылып, әбден азған осындай текті (фамилияны) «өзімдікі» деп иеленіп, ұлты қазақ азаматтары арамызда әлі жүр.
Жылда оқуға түсетін талапкерлердің тізіміне бір сәт үңілсеңіз, көз алдыңыздан орыс графикасының ыңғайына күштеп бейімдеуден белі үзілген түрлі-түрлі кемтар аты-жөн тізбектеліп өте бастайды. Бір қызығы ондай аты-жөн иелерінің бәрін қазақшылығы шамалы, орысша ойлайтындардың қатарына қоюға болмайды. Қазақшаланам деп жүріп-ақ, қайталап қате жазылған құжаттар қаншама. Арнайы мекеме мамандарына сауал тастасақ, көбіне, азаматтардың өз талабы бойынша осылай жазамыз деген уәж айтады. Ондай фактілердің бар екенін де жоққа шығаруға болмас, алайда төмендегі мына есімдердің солай толтырылуына аты-жөн иелерінің ешқандай қатысы жоқ екені анық: Калешова Мейргуль Мырзалыкызы, Амангельдықызы Асель, Мурат Акерке, Жупарханқызы Мушелжан, Суймкулкызы Айгерим, Тилеухан Өмирбек, Киса Досжан, Хумархан Серикгул, Хуанган Маржангуль, Мурат Дамели, Бахатбек Еркегуль, Казик Ермек, Хырыхбай Мухамет, Ахболат Алпаби, Хух Ханатбай, Сагындых Ердаулет, Хавылаш Жанибек, Башкеева Маржан Мырзабекқызы. Қазақшаланғысы келген азаматтарымыздың арыз-өтініштері осылай қанағаттандырылған – -ов, -ова мен -вич, -евнаны алып тастап, орысшаланған нұсқасы бойынша қате күйінде қайта толтырып берген.
Тереңнен қазып талай-талай кемшіліктің бетін ашуға және олар туралы ұзақ-ұзақ айтуға болады, алайда уақыт кемшілікті қазуды емес, онан шығудың жолдарын талап етіп отыр. Біз бұл орайда өзіміз көріп, көзіміз жетіп жүрген екі мәселеге тоқталғымыз келеді. Бірішіден, қазақ есімдерін орыс тілінің ыңғайына бейімдей жазғаннан кейін, қалай әспеттесең де ол қазақы болмысынан алшақтайды: Гүләй – Гуляй, Мөлдір – Молдр немесе Мольдр т.б, Құттықыз – Куттыкыз немесе Коттыкыз, Жеңіс – Женис, Өмірбай – Омирбай немесе Умербай т.б. болуын қоймайды. Басқаша жазу мүмкін де емес. Қашан да орысшаны міңгестірмесек, жүре алмайтын әдетемізге басамыз да отырамыз. Ол әдетімізден арылмасақ, аты-жөнімізді реттейміз деп әуре болудың қажеті жоқ. Орыс тілінде толтыру үшін қазақ есімдерінің орысша жазылуын реттейтін нормативтік ереже дайындауымыз керек. Қай елде ағылшыннан өзге жазумен аты-жөнді толтырудың ережесі дайындалды екен? Айтпақшы, біздің де ағылшынша толтыру ережесін дайындайтын кезіміз келді.
Екіншіден, еліміз кирилл әліпбиін пайдаланып отыр. Бір тілден екінші тілге аударып жазу тек әліпбиі бөлек болған жағдайда ғана жүзеге асырылатын мәселе. Бір әліпбиде отырып, оның өзін қазақша, орысша деп екіге бөлу аса ақылға қонымды бола бермейді. Қазақстанда тұратын барлық ұлттың өкілі әріптерімізді таниды. Бұл әліпбиді қолданатын басқа елдің азаматтарына да қазақтың өзіне тән Ә (а), І (и), Ң (н), Ғ (г), Ү (у), Ұ (у), Қ (к), Ө (о немесе у), Һ (х) төл дыбыстарын бір қарағаннан тану қиындық тудырмайды. Таңбалануының өзі осыған бейімделген. Тілі келмесе, осыған ұқсас (қасында тұрған) орысша дыбыстарды айта беруіне ешкімнің қарсылығы жоқ. Қазақша дұрыс жазылуы аса маңызды. Біріншіден өзімізге керек – қазақша білмейтін немесе орысша тілі шыққан қазақ баласы үшін. Қазақша толтырылса, ерте ме, кеш пе құжатындағы нормаға бағынады. Егер орысшалаймыз деп, қате жазып қорласақ, қазақша білетін, қазақша тілі шыққан баланың басын осы қатеге күштеп идіреміз. Алда әлі талай мағынасы ешкімге түсініксіз «жаңа» есімдердің пайда болуы мүмкін.
Орыс тілінің халықаралық дәрежесін мойындайтынымыз рас, сондықтан оған біздің елде көп басымдықтар беріліп келеді. Алайда, ұлттық есімдеріміздің сұрын қашырып, тегі бөтен тілдің ыңғайына бейімдеген үстіне бейімдей беру аты-жөнімізді ұлттық болмысынан алшақтатып барады.Оның үстіне алақандай құжаттың бетіне азаматтың атын, тегін, әкесінің атын ешқандай негізсіз қазақша, орысша, ағылшынша үш рет толтырсақ, өте бір көріксіз күйге түсірмес пе екен?! Үш тұғырлы тіл идеясының мақсаты қазіргі жағдайда тілді білу қажеттілігінен шығып отыр емес пе? Оны орынды, орынсыз әр жерге тықпалай беру қаншалықты дұрыс? Қазіргі өзіміз пайдаланып жүрген жеке куәлігімізді алып, бір сәт көз жіберіп қарайықшы. Артық-кемі жоқ өте қолайлы ойластырылған. Халықаралық стандартқа сәйкес қазақша, ағылшынша нұсқада жазылады. Енді бізге керегі – қазақ аты-жөнінің тек қазақша ғана толтырылғаны. Арамызда жанашырлар аз емес, бірақ әсіресе ресми дәрежеде айтылатын әр сөзге мұқият болсақ дейміз...
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ