Аймақтану

Қазақстанның ауданы өте зор. Қазақстанда үш миллион шаршы километрдей жер бар. Жерінің кеңдігі бір жағынан тиімсіз: ол шеті мен бұл шеті неше мың шақырым болған соң, шеттегі елдер мен кіндіктің қатынасы қиын болады, қала берді жер арасы шалғайлығынан бір аудан мен екінші ауданның қатынасы не кем болады, не мүлде қатынасы болмайды. Алматының алмасын, темекісін, балын Атбасар, Торғай уездері алып жемек түгіл, атын да естімейді. Жер кеңдігінің тиімділігі де болады: шаруашылық дамып тұрса, бір ауданға керек нәрсе екінші ауданнан табылып тұрады. Жердің шалғайлығын жеңу үшін тек теміржол керек. Мұнан соң бір аудан шаруасы күйзелгенде, жер кеңдігінен екінші аудан шаруасы аман қалады. Қазақстанның шегі: батыстан темірқазық, шығыс, оңтүстікке қарай айналсақ, Қазақстан батысқа Каспий теңізінен шығып, Астрахан, Саретсін, Саратау, Самар, Орынбор, Түмен, Омбы, Алтай губернияларымен шектес. Онан қытай мемлекеті, қырғыз, өзбек, түрікпен республикаларымен шектес. Қазақстанның қытай мен оңтүстік шегі аспан мен тілдескен Тянь-Шань таулары; өзбек, түрікпенмен шегінің көбі – шөл, Батыс Каспий теңізі, Арқалық жақ шегі жазық. Қазақстан жерінің бедері: қазақ жерінің беті тегіс таулы деуге де иә тұтас жазық деуге де келмейді, қазақ жерінің беті шығысқа карай аттаған сайын биіктей береді. Семейдің шығыс бұрышында қысы-жазы басынан ақ жаулығын тастамай Алтай таулары жатады. Алтайдан бері Сәуір тауы мен Тарбағатай жеделдес. Оңтүстіктен барып Тянь-Шаньның сілемі косылады. Тарбағатайдан бері асқан соң таулар аласарыңқырайды. Бірақ арасын үзбей, бірінен-бірі қара жазбай, тізбектесіп отырады. Сол ұзыннан ұзақ таулардың күдірейген қыр арқасы Көшетаулатып Қарқаралы тауларынан жалғасады. Сол күдірейген белдің Семей жағында Шыңғыс пен Мақан таулары қалады. Қараөткел уезіндегі Арқалық, Айымсық тауларынан бері өткен соң таулар көбінесе аласарып бұйратқа айналады. Тегіс аққан басынан Торғайға қарай бет алып шыққан соң бұйратымыз жай дүңсеге айналып Қостанайға қарай көтеріледі. Қостанай мен Ырғыздың жапсарынан өтіп бара жатқан ұзын белді «Сарыарқаның белі» дейді. Сарыарқа белінің үстінен су кесіп аға алмайды. Сарыарқа белі Қазақстан өзендерін иә мұз теңізіне, иә Арал мен Балқашқа қарай ағызады. Шыңғыстан бастап, Мұғажарға шейін қазақ жерін ортасынан Сарыарқа белі кесіп өтеді.

Қазақ жері үш жазық еңкеуге бөлінеді: 1) Сарыарқа белінің темірқазық жағында сібірлік жазық; 2) Сарыарқа мен Тянь-Шань арасында Арал-Балқаш жазығы; 3) Мұғажардың батысында Каспий жазығы. Жоғарғы айтқандарымыз – Қазақстан жерінің бел омыртқасы. Осы бел омыртқаның екі бетінде де әр жерде некен-саяқ шоғырланған, иә созылған таулар мен жондар бар. Сарыарқа белі жонға айналып, дөңейттелген жерінің Мұғажарға айқасып келген екі ортасындағы алапты Торғайдың жоны дейді. Мұғажар тауы Аралға аласарыңқырап барып, Каспийге қарай жарланып бұрылады. Мұғажардың осы құйрығы шың аталады. Шыңның оңтүстік беті Арал мен Каспий арасында жалпақ жон – жол болады. Адайдың үстірті осы. Маңғыстау түбегіндегі жарыса жатқан екі тауды Ақтау, Қаратау дейді. Оралда да әр жерде таулар бар. Орал таулары көбінесе Самар бетіндегі сырттың етегі болады. Таудан гөрі Қазақстан шөл мен құмға бай. Бөкейліктегі атақты Нарын құмының ұзындығы 240, ені 220 шақырымдай. Оралда атақты Тайсойған, Көкөзек құмдары біраз жер алып жатыр. Қазалы мен Шалқар арасында әйгілі Қарақұм, Ұлыборсық, Кішіборсық қанша жерді алып жатыр! Қарақұм жанында Торғайдағы Аққұм, Тосын, Қашалақ құмдары, Ақмешіттің арасы өрелі киіз қасындағы тоқымдай. Ақмоланың оңтүстігін бөксеріп 70 мың шаршы шақырымдай жерді алып жаткан бетбақтың айналасы да құмға ешкімнен сорлы емес. Мойынқұм, Сәмет, Жетіқоңыр бетпақты бағып жатыр. Шу бойы мен қалың құм жарысып отырады. Балқаш оңтүстігіндегі қалың шағыл да қара құмнан қалыспайды. Барлық құмның әкесіндей Қызылқұм жатады.