Жер – су атаулары, ғылыми тілде «топонимика» деп аталады. Бұл грек сөзі, қазақшаға аударсақ «мекен немесе орын атауы» деген мағынаға лайық. Қазақ халқының атам заманнан орнығып, өмір сүріп жатқан жерінің өзен, көл, тау, қырат секілді жер бедеріне меншіктелген атаулардың да мыңдап саналатыны мәлім. Ертеде өткен ата – бабаларымыз солардың әрқайсысына ат қойып, айдар тағу жағынан жай ұқыпты ғана емес, шебер де тапқыр болғандығын байқаймыз. Міне, бұл атаулар ғасырлар бойы сақталып келе жатыр. Тек бір ғана Сарыарқа аймағында бірнеше мыңдаған тарихи топонимдер көне кезеңнен жалғасын тауып отыр.
Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында: Біз – ұлан-ғайыр жері мен аса бай рухани тарихы бар елміз. Ұлы Даланың көз жеткізгісіз кең-байтақ аумағы тарихта түрлі рөл атқарған. Бірақ, осынау рухани географиялық белдеуді мекен еткен халықтың тонның ішкі бауындай байланысы ешқашан үзілмеген. Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс [1].
Әрбір атау - тарихтың табы сіңген нысаналы белгісі. Мұндай ұлттық және рухани байлығымыз саналатын топонимдерді зерттеу бүгінгі күн талабынан туындап отыр. Кез келген аймақтың жер-су атаулары өзінің бойына көптеген тарихи деректерді, этнографиялық мәліметтерді, географиялық сыр-сипаттарды сақтап отырады. Топонимдегі деректер белгілі белгілі бір географиялық ұғым атаулары болғандықтан, олар арнайы сұрыпталған лексикалық қабаттардан тұрады. Көне дәуір куәсі болып табылатын аймақ топонимдері халықтың этнографиялық, қоғамдық, әлеуметтік жай-күйінен, өткендегі өмір-тіршілігінен әр қилы мәлімет береді. Мұның өзі топонимдерді зерттеудің өте күрделі құбылыс екендігін, ол істе белгілі бір ғылыми әдіспен ғана мақсат-мұратқа жету мүмкін еместігін көрсетеді. Топонимдердің қалыптасуы, сол тілде сөйлеуші этностың (халықтың) дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық менталитетіне байланысты да айқындауға болады. Сондықтан белгілі бір аймақтың топонимиясын зерттеуді қолға алмас бұрын сол жердің тарихына, саяси-әлеуметтік жағдайына және оны мекендеуші халық өмірінің этникалық мәдени тарихына ерекше көңіл бөлу керек.
Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге орналасқан да, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау бере бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір мағынаға ие болады.
Х-ХІІІ ғасырларда Орта Азия Қазақстан жерін картаға түсіруде араб географтары көп еңбек сіңірген. Олардың ішінде Орталық Қазақстан топонимдеріне қатысы бар еңбектің бірі – Х ғасырдағы Ал Идрисидің «Китаб-Роджері» мен «Сурат ал-Ард» атты картасы [2]. Академик Ә.Марғұлан бұл еңбектегі мәліметтерді Сарысу, Торғай өзендері мен Ұлытау өңірлеріне байланысы бар деп атап көрсеткен [3]. ХІІ ғасырлық иран тарихшысы Рашид ад-Дин еңбектерінде де оғыз қағандарының мекендері Ортағ, Қазтағ атты таулы өңірлерде болғандығы және сол жерде Инандж атты қала бар екендігі, қыста Борсун, Какья, Каркорун деген жерлерді қыстайтыны айтылады [4,80-81]. Бұл топонимдік деректер Әбілғазы Бахардурхан шежіресінде де ұшырасады. Ол оғыздар туралы айта келіп, «Қара хан атасынан соң патша болды. Ертағы мен Кертағы тауларын жайлады, қыста Қарақұм мен Сырдың жағасын қыстар еді» деп жазған [5,15]. Осы өңірдің ежелгі қоныстары туралы орта ғасырлық араб географтары мен жазушылары Инб-әл Варди, Ибн-Сайд, Ибн-Ийаса т.б. да мәліметтер қалдырған [6,98-108]. Орталық Қазақстанның көне қала орындрын зерттеуші ғалым, археолог Ж.Е.Смайловтың пайымдауынша, жоғарыдағы атаулардың дені Орталық Қазақстан жерінде ұшырасады. Атап айтқанда, Руза қазіргі Сарысу өзені, Магра - Кенгір өзені, Горгуз - Теңіз көлі; Аскарун-Бұғылы, Музгар - Ұлытау, Ортағ - Ортау, Кертаг - Қызылтау таулары. Және де автор В.Г.Тингаузен зерттеулеріне сүйене отырып, Руза (Сарысу) өзенінің XIV ғасырда Сарыгузен аталғаны туралы да мәлімет береді [7,5-11].
Ал орта ғасырда, атап айтқанда, ХІІІ ғасырдағы орталық Қазақстанның кейбір топонимдері Шыңғысхан жорығына қатысты болып келеді. Ол жаулап алған өңірлерін үш ұлына үлес етіп бөлгенде, қазіргі Орталық Қазақстан өңірі (Дешті Қыпшақ) үлкен ұлы Жошы хан үлесіне тиеді. Оның Дешті Қыпшақ жерін аралау барысында Ұлытауға келгендігі Чингиз-намеде айтылады [8,83]. Ол өз ордасын Ұлытауға орнатқандығы туралы тарихи деректер жеткілікті, әрі Жошы мавзолейі де қазіргі Жезқазған қалсының солтүстік шығысында 45 шақырымдай жерде, Кеңгір өзенінің сол жағалауында тұр. Археологиялық зерттеулер мавзолей орналасқан жерде Жошы ордасының болғандығын айтады [11,32].
Орталық Қазақстанда Шыңғыс әулетіне қатысты бұлардан басқа Едіге мен Барақ хандардың есімдеріне байланысты топонимдер ұшырасты. Едіге діңі қазіргі Ұлытау тауының үстінде, әрі Ұлытаудың бір саласы Едіге тауы деп аталады, ал Барақ атты көл Жезқазған қаласының солтүстігінде 210 шақырым жерде орналасқан. Сөз етіп отырған өңірдің (Орталық Қазақстан) тарихы мен ел аузындағы аңыз-әңгімелерінде Шыңғысхан ұрпағына байланысты деректер Ұлытау жерінде мол ұшырасады. Ұлытау төңірегіндегі топонимдермен Шыңғыс, Жошы, Алаша, Темір, Құтлық, Едіге, Тоқтамыс, ақсақ Темір, Керей, Жәнібек, Қасым, Тәуке, Болат, Абылай, Әбілқайыр, Кенесары хандардың есімдері сабақтасып жатады. Міне, бұл тек Ұлытау өңіріндегі кейбір топонимдердің бірнеше ғасыр жалғасын тауып келе жатқанын дәлелдейді.
Қазақ халқында жер –су атауында үлкен мән берген. Мысалы, өзендердің атауы көбінесе оның ағысына, тереңдігіне, түсіне байланысты қойылса, елді мекен атаулары көбінесе ландшафт, өсімдіктер әлеміндегі ерекшеліктерімен немесе қоныстанушылар өмірлеріндегі фактілерге сәйкес беріліп отырады. Сондықтан географиялық атаудың пайда болуы кездейсоқ емес, тарихи себепті болады.
Тарихтың әуелгі дерек көзі – жер аты деген қағидаға сүйеніп, алдымен Ботақора-Нұра өңірінің жер-су атаулары жүйсіне, оның мәдени, тарихи және табиғи мағыналарына тоқталған дұрыс. Бұл өлкенің айтулы жерлері Нұра, Ащысу, Соқыр, Бұқпа, Шоқай – өзен-суларына (гидроним) қатысты. Көл аттары – Қаракөл, Шөптікөл, Шыбынды, Батпақ, Қорғанкөл, Құмдыкөл, Шалқаркөл, Төрткөл, Қайындыкөл, Сарыкөл, Саумалкөл, Арықтыкөл (қазақтың байырғы егіншілік алқабы); өзен су аттары – Шаңтимес, Шилі, Айнабұлақ, Алтынсу, Өткелсіз, Шат, Көкпекті, Аққора, Ақбастау, Ұзынбұлақ, Қайнар, Шолақ Қарасу, Керней Қарасуы, Есен, Шоқай, Суықсу, Жындысу, Қарасу; құдық аты – Аққұдық, Қарақұдық, Жалғызқұдық, Тоғызқұдық, Майқұдық, Қымызкұдық, Жарқұдық, Күмісқұдық, сондай-ақ, сулы, нулы, өзек, сай-сала жерлер – Майөзек, Көкөзек, Борлысай, Қуөзек, Текеқараөзек, Көкпекті; өсімдік, ағаш ретіне қарай – Жосалы, Теректі, Қайың, Көктал, Белағаш, Қосағаш бар.
Тау, тас, биік төбе, шоқы жерлердің аттары (ороним) – Аюлы, Жыланды, Ботақара, Шешенқара, Қоянқара, Жауыр, Ақтөбе, Сарытөбе, Ақөре, Ақбел, Сарыадыр, Семізбұғы, Жауырбұғы, Үштөбе, Оғыз төбе, Ақшоқы, Тасшоқы, Шоршоқы, Қушоқы, Қызылтау Қотыр, Үштау, Қожар, Таушық, Ақтас, Жартас, Қарақойтас, Керегетас; жыралы, жар жерлер – Ақжар, Қаражар; сондай-ақ, Шатан, Шақпақ, Шидерадыр атаулары шағын қыраттарға қойылған атауларымен өзге өлкелерден ерекшеленеді.
Географиялық нысандардың негізгі атауларының нақтылы сыр-сипат, себеп-салдары нысандардың түр-түс, көркін бейнелейтін жалпы есім сөздерден, сол жерде тұратын адамдардың әдет-ғұрып, салт-санасын және діни, идеологиялық жағдайларын сипаттайтын сөздерден қойылып отыруы көп елдерге тән құбылыс.
Біздегі сөз мәдениетінің бір тарамы – жер-су атаулары. Жер болған соң жердің барлығы жазық бола бермейтіні белгілі. Өзінің табиғи, геологиялық қалыптасуына орай жер бедері әртүрлі болады. Соның сипатына қарай адамның мал өсіру, егін салу сияқты басты шаруашылығын жүргізуіне орай жер аты да қалыптасатын болған.
Жер су атауларында халықтық атаулармен қатар отаршылдық атаулар да жиі кездеседі.
Отаршылдық атаулар тек қана кешегі Кеңес дәуірімен келген жоқ. Оның тамыры тереңде жатыр. Ресей империясының қазақ жерін отарлау саясатынан басталған болатын. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жаңа округ болыстық әкімшіліктер құрылуымен қатар қара шекпенділер шұбыры елімізге толассыз келе бастады. Мәселен осы кезеңде жаңа әкімшілік бірліктер мен қатар жаңа атаулар пайда болды. Бұдан былай емін еркін көшіп қонып жүрген жайлау мен қыстауға шектеу қойылатын болды.
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының аяғындағы реформаға дейін Нұра, Осакаров аудандары территориясын мекендейтін қазақ рулары 1832 жылы құрылған Ақмола сыртқы округінің құрамында, ал Ботағара ауданын мекендейтін қазақ рулары жартылай Ақмола, жартылай 1833 жылы құрылған Баянауыл, жартылай 1824 жылы құрылған Қарқаралы сыртқы округінің территорияларын жайлап жатты. ХІХ ғасырдың орта тұсындағы аталған аудандарды мекендеген қазақ рулары туралы мәлімет 1839-41 жылдардағы архив құжаттарында сақталған [10].
Бұл құжаттан алатын ең құнды мәлімет елді мекендердегі патшалық әкімшілік құрылымның төменгі буыны - болыстар атауындағы өзгерістерді көруге болады. 1865-68 жылдарға дейінгі болыстар ел атымен – рулар атымен аталып келсе, 1875-78 жылғы құжатта елдердің атауы жер-су атауларымен алмастырылған. Мысалы: бұрын Айтқожа-Қарпық, Сайдалы-Алтай, Тінәлі-Қарпық, Қареке-Алтай деп аталса, енді Жаңаарқа, Қараағаш, Ақмола, Спасск деп ауыстырылған.
Келесі бір аңғаратын мәселе – көштің тарылуы. Мысалы: 1860-шы жылдарға дейін қазақ рулары оңтүстіктен солтүстікке, оңтүстік шығыстан солтүстік батысқа және керісінше бірнеше болыстың территориясын кесіп өтіп, даланы ен бойлап жайлап жүрсе, енді өз болысының шеңберінен шығуға тиым салынғандықтан, қыстауынан алыс шыға алмайтын болған
Бірақ, ХІХ ғасырдың ортасындағы реформадан кейін де стихиялы қоныс аудару, мемлекеттік қоныс аударудың алдында жүрді. Қоныс аудару ісін жоспарлы түрде іске асыруға мемлекет тек 1885 жылы ғана, алғашында әкімшілік тұрғысынан, ал 1889 жылдан бастап заң жағынан да араласа бастайды. 1890-шы жылдың басынан бастап Сібірді (Қазақстанды) қоныстандыру ең алғаш рет мемлекеттік мәнге ие болды. Қоныстандыруды жалпы басқару Патша мұрагерінің председательдігімен құрылған Сібір темір жолы Ерекше Комитетіне жүктелді [11, 1].
Шаруаларды басыбайлы құлдықтан босатқан 1861 жылдан 1885 жылға дейін Оралдың бер жағына (Қазақ даласына қарай) 300 мың қоныс аударушылар келген. Келесі 20 жылда – 1885-1905 жылдары - 1 млн 520 мың 750 қоныс аударушылар келген. Ал соңғы 5 жылдың ішінде – 1906 – 1910 жылдары - қоныс аударушылар саны 2 млн. 516 мың 075 адамға жеткен. Сонымен, қоныс аударудың бір жылғы орташа көлемі бірінші кезеңде –1861-1885 жылдары –12 000 адамды құраған, екінші кезеңде – 1885-1905 жылдары – 6 есе өсіп, 76 000 адамға жеткен, ал соңғы кезеңдегі бесжылдықта – 1906-1910 жылдары – бір жылда орташа есппен қоныс аударушылардың саны 500 000 адамға жеткен.
Кеңестік дәуірде тарихи топонимдік жүйенің жаңа кезеңі басталды. Бұл таза кеңестік идиалогияға сүйенген атаулар бірнеше мәрте қайталанып та отырды. Мәселен кеңестік көсемдердің атын барлық жерлерге беру міндетті болды. Кеңестік дәуір жаңа әкімшіл РСФСР-дің Бүкілроссиялық Орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің Қырғыз (Қазақ) АССР-ін құру жөніндегі 1920 жылғы 20 тамызындағы Декреті бойынша қазақ ұлттық мемлекеті жарияланумен бірге оның әкімшілік –территориялық бөлінуі облыстар мен уездерінің құрамы белгіленген болатын. Республика құрамындағы Семей облысына, Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уезері болы. Ал Ақмола облысына Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері мен Омбы уезінің жартылай қарады.
Топонимикалық зерттеудiң мақсаты - бұрынғы орысша атауды немесе науқан барысында қойыла салған кездейсоқ атауды ыңғайлы қазақшамен ауыстыра салу емес, атаулар өзгерiсiнiң тарихи себептерi мен заңдылықтарына үңiле отырып, тарихи-этнографияның, өлкетанудың шешiлмеген күрделi мәселелерiне жауап табу.
Туған жер – әркімнің шыр етіп жерге түскен, бауырында еңбектеп, қаз басқан қасиетті мекені, талай жанның өмір-бақи тұратын өлкесі. Оны қайда жүрсе де жүрегінің түбінде әлдилеп өтпейтін жан баласы болмайды.
Ономастикалық атаулар беруде жалпы ұлттың тарихи жады на байланысты маңызды мәселелер қозғалатыны белгілі. Сондықтан жер-су атауларына байланысты атаулардың генезисі, мәні, мазмұны және олардың тәуелсіздік мұраттарымен сабақ тастығы мәселелері күн тәртібінде тұрғанда бұл салада атқарылмақ жұмыстардың ауқымды екені өзінен өзі түсінікті.Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Н.Назарбаев. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. //Егемен Қазақсатан. 2017 ж
2. Ал Идриси. Сурат ал-Ард, Багдад, 1951. – 151 с.
3. Маргулан А.Х. Остатки оседлых поселений в Центральном Казахстане // В
кн. Археологические памятники Казахстана, Алма-ата, 1978. – 7-16 с.
4. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей, М.: Л, 1952, Т.1, Изд. АН СССР. – 315 с.
5. Әбілғазы. Түрік шежіресі /Аударған: Б.Әбілқасымов, Алматы, Ана тілі,
1991. – 208 б.
6. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. По арабским источникам. Ал-ма-ата, 1972. – 156 с.
7. Смаилов Ж.Е. Памятники археологии Западной Сары-Арки (Средневековые городища и поселаения), Балхаш, 1997. – 63 с.
8. Аршабеков Т.Т ., Жұмабеков Ж.А Ұлытау-Нұра өңірлерінің тарихи-мәдени ескерткіштері. 1997. Қарағанды. Гласир баспасы. 265 б
9. Алпысбес М.А., Аршабеков Т.Т. Бұқар жырау ауданының тарихы. – Қарағанды, 2012. – 480 б.
10. Алпысбес М.А., Аршабеков Т.Т. Бұқар жырау ауданының тарихы. Гласир – Қарағанды, 2012. – 480б
11. Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданының топонимикалық картасы: тарихи негіздеме / Құрастырғандар және түсініктемесін жазғандар: Аршабеков Т.Т., Жакин М.С., Ісламов І.І.- Қарағанды: Гласир баспасы, 2011. – 270 б
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ