Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында айтылған бастамаларды іске асыру мақсатында «Қазақстанның киелі жерлері» атты жоба қолға алынған болатын. Қазақстанның киелі жерлерін анықтау жұмысы «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығына тапсырылды. Жуырда «Арыс» баспасынан аталған басылымның бірінші томы жарық көрді. «Қасиетті Қазақстан» атты бұл энциклопедияға Астана мен Алматы қалаларының және Ақмола мен Алматы облыстарының киелі жерлері, тарихи оқиғалар өткен қасиетті орындары, табиғи ландшафттың ерекше ескерткіштері, ұлттық құнды мәдени мұралар енгізілген. Осыған орай энциклопедияның жауапты редакторы, «Арыс» баспасының директоры, профессор Ғарифолла ӘНЕСПЕН болған сұхбатымызды назарларыңызға ұсынамыз.
– Ғарифолла Қабдолқайырұлы, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында қабылданған «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» атты жоба бойынша атқарылған істердің алғашқы нәтижелерімен де көзайым болып отырмыз. «Қасиетті Қазақстан» көп томдық энциклопедиясы ауқымды жобаның бірі екені сөзсіз. Осы орайда рухани құндылықтарды қайта қалыптастыруға арналған ғылыми-әлеуметтік жобаның мақсат-міндеттері қандай және энциклопедияның «Қасиетті Қазақстан» деп аталуына түсінік бере кетсеңіз.
– Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында қазақ ғалымдарының алдына бірнеше мақсатты жоба-жоспарлар қойды. Солардың бірі – «Қасиетті Қазақстан» кешенді жобасы. Бағдарламалық мақалада айтылғандай, біз тарихымызда осынау көркем, рухани, қастерлі жерлеріміздің біртұтас желісін бұрын-соңды жасаған емеспіз. Осыған байланысты ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің бастамасымен Қазақстанның қасиетті орындарын анықтап, оның тізімін жасау қолға алынды. «Қазақстанның қасиетті орындары мен кешендері» дегеніміз – ерекше қастерленетін табиғи, мәдени мұра және діни сәулеттің айрықша ескерткіштері, кесенелер, сондай-ақ Қазақстан халқының жадында өшпесіз қалдырған тарихи және саяси оқиғалармен байланысты орындар. Сондықтан энциклопедияға еліміздің тарихи-мәдени мұрасы мен әлеуметтік-саяси өміріндегі маңызды орын алатын ұлттық бірлік пен жаңғыру нышаны ретіндегі жалпыұлттық және жергілікті нысандар мен кешендер кірді.
«Қасиетті Қазақстан» энциклопедиясын құрастыруға осы саламен арнайы айналысып жүрген мамандарды, ғалым тарихшыларды тарттық. Бірақ жұмыс барысында топты үш рет өзгерттік. Себебі жұмыс қара күзде қолға алынғандықтан уақыт жағынан өте қысталаң болды және қазіргі таңда бос уақыты бар маман табу өте қиын, екіншіден, әрбір ғалымның өзіндік түсінігі, көзделген идеяны жүзеге асыру жолдары әртүрлі. Мәселен, «киелі» (сакральный) деген сөз діни терминге жатады, көбінесе мұсылман дәуіріне дейінгі кезеңге қатысты. Ғалымдардың пікірінше, сакральды география халық жадында өшпей сақталған «мәдени жад» – тарихи уақиғалар мен мәдени мұраларды бүгінгі күнмен, бүгінгі қоғаммен, ұлтпен, мемлекетпен байланыстырады.
Бұл мемлекеттік бағдарлама болғандықтан алдына қойылған мақсаты, бағыт-бағдары бар. Ең бірінші мақсатымыз – өзіміздің жерімізді, тарихымызды, рухани-мәдени мұрамызды бойымызға сіңіру, жаңа деңгейде танып-білу. Мысалы, Арыстан бабтың кесенесіне күніне жүздеген адам келеді, сырттан келетіндер, негізінен өзбек, тәжік және басқалар әулие, пір деп табынып келеді. Ал біздің кейбір замандастарымыз үшін ол Тәж-Махал, Мысыр пирамидасы, әл-Хамра қатарлы ғажап сәулет ескерткіші ғана сияқты. Бекет атаның басына барушылар да ескерткішті көрейін деп бармайды, тазарайын, арылайын, әулиеден дем сұрайын деп оның рухына сыйынып барады. Сондықтан киелі жерлерге қатысты ұғым-түсініктер өзгермелі, оның жалпыұлттық сипаты талай жылдарда қалыптасып, орнығатынын есте ұстағанымыз жөн. Және ол біздің осы бағытта жүргізілетін жүйелі істеріміздің, жаңа сападағы насихат, зерттеулеріміздің нәтижесіне де байланысты.
Жаркенттегі мешіт, Алматыдағы А.Зенков салған Кафедралдық собор да сәулет ескерткіштері екені белгілі. Осы ғажайыптар енді қанша жыл тұрады, оны сақтап, қалпын бұзбай ұстап тұруға бүгінгі білім-білігіміз жеткілікті ме? Қайта қалпына келтірудің (реконструкция) жаңа технологияларын қаншалықты пайдаланудамыз? Кеңес заманында «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» мазарын цементпен жөндедік.
Жаңа технология демекші, естуімізше, шетелде біздің Алтын киімді адам табылған қорған-молаларды әуелі жаңа техникалық құралдармен анықтап, нақтылап алып, тұрған қалпын бұзбай, жанынан ойып алады екен. Жалпы жалғыз Алтын киімді адамның өзіне бір музей болса, әлемнің түкпір-түкпірінен тек соны көру үшін туристер ағылып жатса деп армандайсың…
«Қасиетті Қазақстан» – кешенді бағдарлама. Кітап шығарумен, карта жасаумен шектелмейді. Мәселе тарихи-мәдени, археологиялық, архитектуралық құндылықтарымызды жас буынға сіңіруде (оқулық мәселесі, балаларға арналған деректі фильм, мултьфильм, т.б.), өз халқымызға дәріптеп, шет жұртқа қалай насихаттауда болса керек. Әлемдік стандарттармен қатар осы орайда ұлтымыздың менталитетін де ескерген жөн. Осы кезге дейін отар ел болған соң көп жайттарды жасырып-жауып келдік. Жалпы қазақта (руларда емес) қанша батыр бар? Бүгінгі оқыған-тоқыған заманымызда қанша хан-сұлтанымыз, биіміз, батырымыз болғанын анықтап, түстеудің не қиындығы барын түсінбедім. Қуғын-сүргін жылдары атылып кеткен кейбір арыстарымыздың не қолжазбасы, не бейіті жоқ. Осының бәрінің зардабын татудамыз. Үлкен қала, облыс, аудан аттарын жергілікті жұрт келісіп-пішсін, сонан соң өзгертеміз деу қай сасқанымыз? Бір замандарда түркіден де әрі, түркі-моңғолға ортақ даму дәуірі, қандас-қарындастық кездер болған. Енді бәрін ата жауымыз деп жоңғарға жауып, екі күннің бірінде картамызды оқушының дәптеріндей шимай-шатпаққа салсақ не болады?
Әрине, қашанда кез келген шаруа қаржы-қаражатпен шешілмек. Талай қаржымыз із-түзсіз кетіп жатса да, біз өкінішке қарай, рухани, мәдени істерге, кітап шығаруға келгенде үнемшіл бола қаламыз. Соның кесірінен ісіміз шолақ, біткен шаруамыздың құлағы шұнақ болып жатады. Әлемнің бір түкпірінен асыл бұқа әкеліп, сиырымызды сүтті, дастарқанымызды етті жасауға болар. Бұрынғы қаптап картоп жиған жерімізден тонналап өнім алуға қол жеткізерміз, ал уақыт сағаты туғандықтан, тұтас елдің санасын жаңалауға кіріскен сәтте барлық бағыт-бағдарларға жеткілікті қаржы қарастырылуы жөн деп білеміз.
– «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасын жүзеге асыру мақсатында кең көлемді кешенді зерттеу жүргізу, материал жинақтау үшін Қазақстанды түгел қамтитын ғылыми-зерттеу және дала экспедицияларын өткізу жоспарланғаны белгілі. Бұл жұмыстарға танымал ғалымдар, тарихшылар, археологтар, этнограф, жергілікті өлкетанушылар тартылды. Энциклопедияның бірінші томын құрастыру барысында қажетті мәліметтер негізінен қайдан алынды? Аталған топтар жинаған материалдар пайдаланылды ма?
– Жалпы «Рухани жаңғыру» бағдарламасы біздің көптен күткен дүниеміз еді. Осы кезге дейін айтылмаған өзекті ұлттық мәселелер, салт-дәстүріміз, ұлттық код туралы сөз қозғап жатырмыз. Бұған дейін жүзеге асырылған «Мәдени мұра» бағдарламасының жөні бөлек, онда тұңғыш рет осы уақытқа дейін жинақталған мұраның басын қосып шығардық. Мысалы, 100 томдық «Бабалар сөзі», 15 томдық әдеби тіліміздің сөздігі жарық көрді. Бірақ көп шаруа барды жинау, жинақтаумен шектеліп, енді оның жүйеленуі, заманауи жаңа әдіс-тәсілдермен зерттеп-зерделенуі, яғни келесі кезеңі болмай тоқтап қалды. Мәселен, мен тілші-ғалым әрі баспагер ретінде сол 15 томдық сөздіктің басы-қасында болдым. Электронды нұсқасы қолымызда. Енді осының көмегімен ондаған үлкен сөздіктер (мәселен, әлі күнге бізде омоним, антоним, метафоралар, символдар, т.б. сөздіктер жоқ), қазақ мәтіні бойынша зерттеулер, автоматтандыру (компьютерлендіру), цифрландыру жұмыстары жасалуы керек еді. Сала-сала бойынша том-том кітап шығарғанымызбен әдебиет, фольклор, мәдениет, музыка, философия, педагогика, т.б. қазақтілді ғана емес, тек қазақ материалдарынан құрастырылған энциклопедиялар жасалмады. Мақтаншақтық, асыра сөйлеу жағынан, сірә, ешкімге дес бермей келеміз. Шағын ұлттар істеген шаруалардың көбін біз жасай алмай келеміз. Мәселен, өркениетті елдер, тіптен көршілес орыс халқы, тарихи, әдеби, тілдік ескерткіш мұраларына әрбір он-он бес жылда қайыра соғып жаңалап, соңғы басылымнан кейінгі ғылым-ілім жетістіктерін ескеріп, қайта басып шығарады. Мәселен, өзбек жұрты, түріктер бір ғасыр, жарты ғасыр бұрын шығарған Махмұт Қашқаридің «Түрік сөздігі» ғылыми басылым ретінде әлі қолымызда жоқ (ақын Асқар Егеубаев әдеби аудармасын жасаған). Тіпті болмағанда мәскеулік түркітанушы И.В.Кормушиннің соңғы аудармасына (тек бір-ақ томын шығара алды, екі томы дайын) көмек беріп, өзімізде басып шығаруға жарамадық.
Ұзақ жылдарға жалғасқан немқұрайдылық, ұлтқа, оның рухани, тарихи-мәдени мұраларына жаны ашымастықтың салдарынан теңдесі жоқ талай мұраларымыздан айрылып қалдық. Ендігі міндетіміз қолда бардың шын есебін алып, олардың өзімізге де, өзгелерге де кеңінен танымал болуына кірісу екені айқын. Бірақ мұның бәрі ғылыми негізде, алдымен қаржы бөлініп, жүйелі түрде жүргізілуге тиіс.
– Осы арада бір мәселені айта кетсек, әлемдік өркениеттің даму үдерісіне үлес қосқан халықтар арасында көшпелілердің аты аталмайды. Оларды бүкіл адамзат тарихындағы өркениеттің ошақтарын жіктегенде А.Тойнби де, С.Хантингтон да елемей өтеді ғой. Мұның бір себебі еуропалық тұрмыс-салт пен мәдениет иелерінің көшпелілердің ғұмыр-тіршілігін ешқашан түсінбеуінен және түсіне алмайтынынан да болар. Батыс тарихшыларының еңбектерінде түркі-моңғол халықтары тарих сахнасында тек жойқын шайқастар тұсында ғана төбе көрсететін сияқты. Соның салдарынан біздің ежелгі бабаларымыздың Қытайдан Еуропаға дейінгі мәдени, саяси ықпалы мүлде көзге ілінбей келді. Дала өркениеті, көшпелілердің шаруашылық-мәдени типі бүкіл адамзаттық өркениеттің бір бөлшегі екені мойындалмады. Ал Кеңес билігі тұсында «ғасырлар бойы қараңғы түнекте өмір сүрген» қазақ халқын большевиктер келіп құтқарғаны баса айтылғаны белгілі. Сол еуроцентристік көзқарас пен кеңестік насихат көшпелілерді жалқау, ынта-жігерсіз, жартылай жабайы тіршілік кешетін халық ретінде көрсетіп, ұлттық сана-сезімімізге күйретуші әсер еткенін енді айқын сезініп отырмыз. Сондықтан біздің алдымызда бүкіл тарихымызды, жадымызды, тарихи санамызды қалпына келтіру міндеті тұр. Және бұған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы түрткі болары сөзсіз ғой.
– Иә, жер бетіндегі өркениеттің тарихын жазатын адамдар түркі, моңғол сияқты көшпелі халықтар өркениетке ештеңе қосқан жоқ деп санайды, тізімге кіргізбейді. Шын мәнінде, мұның өз себебі бар. Біріншіден, көшпелілер туралы көптеген деректер қағазға түспеген, хатталмаған, яғни бәрі аңыз, миф саналады. Екіншіден, өзіміз де оны толық зерттеп, дәлелдей алмай жатырмыз. Мысалы, Ыстанбұлда Константинополь кезіндегі көне ескерткіштер мен ғимараттар тұр, оны тұрғызғандардың діні бөлек, тілі бөлек деп оны қиратып тастаған жоқ. Ал, керісінше, әл-Хамрасы бар кішкентай ғана Гренада қаласындағы крестшілдер ондаған мешітті тас-талқан қылып, бәрінің іргетасының үстіне әдейі жаңа шіркеулерін тұрғызған. Мәселе, бір ғалымның, бір ақылманның жазғанында, айтқанында емес, оны халықтың қабылдауында, ой-санасынан өткізіп, тұтынуында. Идеяның да, сөздің де өзіндік энергетикасы бар. Ол туралы неғұрлым көп адам ойланса, тұтынса – ол жалпыадамзаттық идеяға ұласып кетуі мүмкін. Мәселен, қырғыз ағайындар жақында Еуропа төрінде «Қырғыз қалпағы күнін» ұйымдастырғанына куә болдық. Біз мыңдаған жыл қанымызға сіңіп, жанымыздың бір бөлшегі болып кеткен киіз үй мен жылқыны қалайша әспеттеп жүрміз? Ойланатын сұрақ… Түркіменстандағы түркімен кілемі, түркімен арғымағы мен сеңсең бөркі қандай дәрежеде құрметтелетінін және елдің заңымен қорғалатынын тек көзіңізбен көруіңіз керек. Менің айтпағым, тұтас халық, өркениетті ұлт мәдениетті, зайырлы, иманды болса – ол әлемнің бір бөлшегі, әлемдік мәдениет, өркениетке де өз қосары болмақ.
Кеңестік кезеңде, жасыратыны жоқ, қазір де біз бақсы-балгер, әулие, киелі жер дегенге түрлі көзқараспен қарап, түрлі пікірлер таратамыз. «Қасиетті Қазақстан» жобасында ең бірінші табан тірейтін нәрсе – аңыз. Жазба деректеріміз аз болғаннан кейін аңыз-әңгімелерге ғылыми тұрғыдан келуіміз керек. Бүгінде біз үшін өлкетанушылар, олардың зерттеулері, жинаған қазыналары ерекше маңызды. Қазір аңыз айтатын, шежіре тарқататын қазыналы кеуделер қалмай барады. Қазақша білмейтін, немересінен тіл, салт, дәстүр әліппесін үйреніп жүрген ата-әжелер пайда болды. Біз көп уақытымызды босқа өткізіп алдық. Дегенмен, әлі де болса көне деректерді, мұрағаттарды ақтару керек. Мен жүрген жерімде айтып жүрем: «Жігіттер, кеңес өкіметі кезіндегі аудандық газеттерді табыңдар, өйткені аудан деңгейінде цензура бәсеңдеу болды, қатты тексерілген жоқ. Сол газеттерде неше түрлі аңыз-оқиғалар жазылды, ертеректегі тігінділерді ақтарса талай нәрсе табылады».
– Энциклопедияларды құрастыру кезінде маман тарихшылармен қатар айыл-аймақтағы өз бетімен зерттеу жұмыстарымен шұғылданып жүрген жандардың да ізденістері пайдаланылатыны мәлім болды. Бұл тарихи тек-тамырдың терең тамырларына үңілуге, ата-бабаңның ерлік һәм елдік істерін мақтаныш етуге, жер-су, елді мекенге қатысты аңыз-әпсаналарды ел жадына қайта оралтуға жаңа серпін беруге тиіс. Бірақ кейде өзінің өткенін білуге деген талпынысқа шалағайлық араласып, өлкетанушылықты өзімшілдікпен шатастыруға, өзін-өзі дәріптеп, өз ата-тегін асқақтатуға тырысушылыққа әкеліп соқпай ма деген күмәнға да негіз бар сияқты. Жергілікті өлкетанушыларға сүйенгенде тиісті нысанды немесе тұлғаны асыра бағалау не кем көрсету жағы орын алмай ма?
– Түскен материалдардың арасында жершілдіктің, рушылдықтың иісі шығып тұрғандары болды. Бірақ оларды іріктеп, ретке келтіріп алдық. Біздің мақсат – әзірше қолда бар мәліметтің барлығын ала беру керек. Өйткені ертең олардың өзінің ізін таба алмай қаламыз. Мысалы, Алматы облысында Малайсары асуы бар, ел-жұрт осы жерге жаугершілік заманда Сарыарқадан Малайсары батыр келген дейді. Шығысымызда, Зайсанда Жеменей деген өзен бар. Ол Адайдың Жеменейіне тікелей қатысты дейді кейбір аңызшылыр. Осындай болжам, долбарлардың бәрі ескеріліп, мамандардың талқысына салынуы керек. Жалпы халықтың тарихы үшін іргелі іске баршамыз жұмылғанымыз абзал. Ең бастысы, менмендіктен, мақтаннан ада болып, сақтану керек. Бұл айналаға қарамаудан, тек өз деңгейімізде ғана ойлаудан туады. Қазір туыстас қырғыз, өзбек, түркімен, татар, башқұрт не істеп отыр, қандай жаңалық бар, біле бермейміз. Олармен байланыстыратын дүние көп, көне мұрамыз барша түркі халқына ортақ, мәселен, қырғыздың «Манасы», оғыздың Қорқыт Атасы қазаққа да тән мұра, ескерткіш. Осы жағынан келгенде бүкілтүркілік бірлік идеясы тұрғысынан жан-жақты зерттеулер жүргізілуі керек.
– Бірінші томға қастерлі орындар мен киелі жерлерден бөлек кітап соңындағы қосымша ретінде Қазақстан Республикасының материалдық емес мәдени мұраларының тізімі, республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тізбесі, республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі және облыстық деңгейдегі нысандар тізімі берілген екен. Соның ішінде материалдық емес мәдени мұра, яғни халықтың әдет-ғұрып, салттары, мейрамдары, өнері мен мәдениеті, жыр-дастандары, шілдехана, бесік той, беташар, тіпті балалардың «бес тас», «соқыр теке», «ақ терек пен көк терек» ойындарына дейін кіргенін көріп отырмыз. Бұл мәліметтер ешбір елде жоқ теңдессіз мұрамызды дәріптеуге көп көмегі тиетін сияқты.
– Кітаптың соңындағы арнайы тарауда Үкімет бекіткен, көпшілік біле бермейтін Қазақстан Республикасының материалдық емес мәдени мұраларының тізімі берілді. Біз оны әдейі кіргізіп отырмыз. Бұны әрбір қазақстандық білуге тиіс. Балабақшадан бастап жоғары оқу орындарына дейін қазаққа тән материалдық және рухани мұраларымызды насихаттауға баса көңіл аударатын кез жетті. Ол мұраның ішінде зергерлік өнер де, музыкалық аспаптар да, бие байлау, қымызмұрындық, қымыз бен шұбат та бар. Беташар мен тойбастар, сыңсу және т.б. әдет-ғұрыптарымыз, әлемде теңдесі жоқ күй өнері, айтыс – осының бәрі аталған тізімге кіреді. Оқулық жазғанда, халықтық педагогиканы насихаттағанда, Наурызды тойлайтын кезде осы мұраны негізге алса. Өзге ұлт өкілдері қазақ деген қандай халық, қазақылықтың мән-мағынасы неде дегенде осыны игеруі керек. Мәдени-көпшілік орындарда, мектептерде осы тізімді іліп қойса да болады.
Энциклопедияға республикалық дәрежеде ерекше қорғалатын табиғи ескерткіштер, қорықтар кірді. Мұнда Үкіметтің қаулысымен бекітілген тарихи-архитектуралық ескерткіштердің республикалық тізімі басшылыққа алынды. Оның ішінде ЮНЕСКО-ның мәдени мұралар тізіміне енгендері де бар.
Қазақстанның киелі жерлерін анықтау жұмысы тапсырылған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығы жасаған 100 нысанға қоса көрнекті мәдени нысандарды, музейлерді де енгіздік. Мысалы, Алматыдағы Ахмет Байтұрсынұлы музейі Алашты, Жаңалықтағы ескерткіш қуғын-сүргін құрбандарын еске алатын орын. Сондай-ақ кешегі ғылым академиясының бас ғимараты «Ғылым ордасы» кезінде Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Ахмет Жұбанов және басқа тұлғалар еңбек еткен киелі мекен.
– Басылымда киелі нысандармен қатар түрлі аңыздар, ұғым-түсініктер де келтірілген екен. Мысалы, Ақмола облысындағы Бөгембай сөресі туралы мәлімет назарымызды аударды. Қанжығалы Бөгембай батыр 1775 жылы қара күзде Сілеті өзені бойында қайтыс болады. Сол жылы қыс ерте түссе керек. Батырдың қазасына жиналған ел ақсақалдары Ресейге мемлекеттік сапармен кеткен Абылай ханды күтейік деп шешім қабылдап, оған дейін мәйітті арулап, былғары салып, бөренелерден биік сөре жасап сол жерде 40 күн сақтайды. Ол кезде халқына ардақты танымал адамдарды қасиетті Түркістан қаласына қоятыны белгілі. Сөйтіп, 40 күннен кейін Абылай ханның бұйрығымен батыр денесін Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне апарып жерлейді. Кейін Бөгембайдың мәйіті сақталған жер «Бөгембай сөресі» аталыпты. Мұндағы «сөре», «сөрелеу» деген ұғымдарды білмейтіндер үшін бұл жақсы мәлімет болмақ. Батырдың өлімін ханға естірткен Үмбетей жыраудың жырының өзі бір бөлек дүние. Міне, осы тектес халық тарихында орны бөлек қайраткер тұлғаларға қатысты орындарды энциклопедияға енгізуде қандай өлшемдер басшылыққа алынды? Мәселен, Жетісу жерін жоңғарлардан азат етуде орны айрықша Ойрантөбе шайқасы, ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне қатысты Алматы-Құлжа жолындағы Аласаның асуы секілді жерлердің энциклопедияға кірмей қалуы неліктен?
– Ол үшін ең алдымен музейі немесе ескерткіші болу керек. Айталық, Жамбыл Жабаевтың музей-үйі сияқты халық баратын, еске алатын, тәу ететін жерлер. Дегенмен, жұрт тұлғалардың бәріне бірдей табына бермейді, сондықтан қоғам мен мемлекеттің дамуына үлес қосқан тұлғалар да кітапқа кірді. Бұл ретте айта кететін жайт, жоңғарлармен соғыс болған жерлер әлі толық анықталмай жатыр. Мысалы, Аңырақай, Орбұлақ шайқасы өткен жерден дерек заттар табылуы керек, қару-жарақ, оқтар, т.б. Ол жерде музей, монументтер тұрса тарихи, тәрбиелік маңызы зор болар еді. Әзірше біз бар мәліметті бердік, ал болашақта еліміздің тарихи белестері бойынша міндетті түрде кешенді жобалар қолға алынуы керек. Күні кеше басымыздан өткен Желтоқсанды есте қалдырудың өзі көңіл көншітпейді. Қан төгілген алаң аяқасты болмай, ол жерден көліктер айналып өтсе, бұл да тарихпен тәрбиелеудің бір үлгісі болар еді.
Тарихымыз ұлы жеңістер мен алапат жеңілістерден тұрады. Ақтабан шұбырынды қазақ тарихындағы қайғылы уақиға, оны айтпауға болмайды. Әйтпесе ашаршылық, үлкен террорға бір адам (мәселен, Сталин), билік қана кінәлі деуге болмайды. Ондай зобалаң, нәубет кездерде жалпы адам санасы, ұлттың қорғаныш қабілеті әртүрлі қарсы реакция береді. Осы жайларды ескере отырып, жас ұрпақты жеңісті айтып мақтанудан гөрі трагедиялы шындықпен тәрбиелеген дұрыс деп ойлаймын. Бұл мәселе жеңіл-желпі қарауды, қателесуді көтермейді. Біз өз тарихымыздың негіздерін ғылыми түрде дәйектеп, мәдени-рухани құндылықтарымызды жаңаша сараптауға ден қоюға тиіспіз. Бүгінгі Рухани жаңғыру үдерісі қазақ халқының осы уақытқа дейін кеткен есесінің өтеуі болсын десек, жаңа кезеңде көзқарасымызды, мінез-құлқымызды түбегейлі өзгертуге кірісуіміз керек.
– Еліміздің қасиетті жерлерін түгендеу, қағазға түсіру жай ғана тізімдеп санамалап шығуды білдірмейтіні түсінікті. Елбасы атап көрсеткендей, бұл ең алдымен ұлттық бірегейлікті қалыптастыруға ықпал ететін аса маңызды жоба. Бізде ұлтты біріктіруші тұлғалар да, тарихи оқиғалар да аз емес. Мәселен, қалмақпен соғыста хас батыр атанған Райымбек Түкеұлы ел ішінде әулие ретінде кеңінен танымал. Қара су қақ жарылып жол берген батырды әлі күнге дейін халқымыз қастер тұтады. Алматының ортасында жатқан әулие, батыр зиратына келіп сыйыну еш тоқтаған емес. Міне, осындай тұлғаларымыздың ерлік істері мен есімдерін тиімді пайдаланып жүрміз бе деген сұрақ туындайды.
– Міне, сол үшін Әбілқайырдың ескерткішін Алматыда, Абылайды Атырауда, Мағжанды Оралда, Исатай мен Махамбетті Петропавлға… орнату керек. Олар ұлтқа ортақ тұлғалар. Бір мемлекет болғаннан кейін барлық жағынан біртұтастық қажет. Тағы қайталап айтқым келеді, көше аттарын да ауыстыру, ортақтандыру тұрғысынан тек жергілікті органдарға толық құзірет беріп қоюға болмайды. Қостанайдың қақ ортасында «Казахская» деген шолтиған көше бар екен. Ол нені меңзеп тұр? «Қазақ» газетінің 100 жылдық тойын мерекелеу мақсатымен барғанда осы көшеге «Қазақ» газеті» атауын берейік деп ұсыныс та жасағанбыз. Облыстық әкімдіктің алдына ашылған кітап бейнесінде «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына бағышталған алып стела қою ұсынысын да айтқанбыз. Өйткені ғасырлық тарихы бар бұл екі басылым осы Қостанайға тікелей қатысты-тұғын. Біз әлі күнге дейін тарихта болған оқиғаларды шынайы қалпында қабылдай алмаймыз. Барды бар, жоқты жоқ деу керек. Болған уақиғаны солай қабылдаған дұрыс. Бұл факт. Нені айтсақ та артында бір күмән тұрады. Соның салдарынан дүниежүзінің тарихын білсек те, өз тарихымызды білмейміз. Отарлық санадан, өзін қор санаудан құтылмай, өз деңгейімізді көтеру қиын.
Елбасының өзі атап өткендей, бұл болашаққа бағдарланған жоба. Алдағы уақытта бағдарлама бойынша іргелі, жан-жақты зерттеулер жүргізу керек. Бұл алғашқы қадам болған соң қолда бар деректермен шектелдік. Ал келесі томдарды әзірлеу кезінде сол өңірлерді аралап, жергілікті өлкетанушылармен жүздеспекпіз. Әрбір томды сол облыстарға барып талқылап, бекітіп алсақ дейміз. Бұрынғы жинақталған аңыз-әңгімелер бар, бірақ жүйелі, толық емес. Өйткені ол кезде қазаққа тән дүниетанымға, киелі, қасиетті атаулыға тыйым салынды, мифологиямыз ғылыми тұрғыдан жеткілікті зерттелмеді. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесі тек сәулет ескерткішіне жатқызылды. Әйтпесе оның өз мифологиясы, аңызы, басқасы бар.
Қазір әлемде бренд деген үрдіс бар, мысалы, осы энциклопедияға Алматының апортын кіргізуге болар еді, бірақ реті келмеді. Оның есесіне Ебінің желі дегенді кіргіздік. Ол табиғи-ландшафт ерекшелігіне сай келеді. Осындай әлі теориялық және практикалық тұрғыдан шешілетін мәселелер баршылық. Мәселен, 6-шы томға шет елдерде жерленген тарихи тұлғаларымыз туралы мәліметтер кіргізілсе оң болар еді. Германиядағы Мұстафа Шоқай, Мысырдағы Бейбарыс, Ташкентте жатқан Төле би және т.с.с. есімдерін жас ұрпақ білуге міндетті.
Сонымен қатар өзіміздің материалдық емес мұрамызды да насихаттау керек. Ұлттық киім дегенде Наурыз күні ғана киіп шығатын ұзын шапаннан басқа күнделікті киюге ыңғайлы киімдер неге тікпеске. Бұрын жылқымен жүрген кездегі күміс ер, қолыңдағы қамшың, беліңдегі қылышың қазір бренд бола алмайды. Сондықтан ұлттық дүниені әлемге таныту үшін ең алдымен өзіміз тұтынып, өзіміз бойымызға сіңіруге тиіспіз. Бренд деген солай қалыптасады. Рухани жаңғыру деген сөз, менің түсінігімше, қайта оралу, ояну деген сөз. Бәріміз киіз үйге барып тұрмасақ та заманға лайық түрін пайдалануға болады ғой.
– Жаңа мыңжылдықта мемлекеттер арасындағы бәсекелестік мүлде басқа сипат алғанын көзіқарақты кез келген адам біліп-байқап отыр. Сондықтан ендігі жауапкершілік жүгі ауырлай түспек. Даңқты ата-бабалардың бүгінгі ұрпағы ұлттық тұтастық пен мүдде үшін қандай қызмет атқарып, қалай пайдалы іс тындыра алады дегенде, «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жоба-жоспарлары айқын бағыт сілтей алатыны анық. Соның ішінде «Қасиетті Қазақстан» атты бес томдық энциклопедияның өзі «қазақта тарих болмаған» дейтін даулардың талайына жауап бере алатын ауқымды еңбек. Осы орайда энциклопедияны шығару жұмысының ғалым әрі тәжірибелі баспагер ретінде сізге тапсырылуы бекер емес. Кітаптың мазмұны, көркем безендірілуі, сапасы көңілден шығарлық. Енді осы жұмыс барысында көңілге түйген, көзіңіз жеткен ой-пікірлеріңізбен бөліссеңіз.
– Энциклопедияны ойдағыдай шығаруға барынша тырыстық. Әр мақалаға сәйкес сурет берілді. Негізінде әр ескерткіштің бұрынғы қалпын көрсететін ескі суретін қатар беруге болар еді. Олардың көпшілігі кейіннен жаңартылды, жөнделді дегендей. Археологиялық ескерткіштің бәрін бірдей кіргізудің қажеті жоқ және ол мүмкін де емес. Мысалы, Сарайшықтың өзіне жеке бір кітап арнауға болады, Сондықтан тепе-теңдікті сақтау керек. Қазір ауыл-аймақта халық өз қаржысына да ескерткіштер қойып жатыр. Бұл жақсы үрдіс. Халықтың өз ұғым-түсінігі бар, оның барлығын дінмен байланыстыруға болмайды. Дінді құрмет тұту бар да, көзсіз табыну бір бөлек. Осы «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» бағдарламасы аясында неше түрлі жобаларды жүзеге асыруға болады. Мәселен, бізде климаттың барлық түрі бар. Оңтүстіктің көктемі, Сарыарқаның жазы, Шығыстың қысы деген сияқты белдеулер бойынша жобалар ойластырса, соның ішіне бүркітшілік, аңшылық, бәйге, ұлттық ойындар, тағы басқа мұраларымызды насихаттау кіріп кетер еді. Мұның барлығы Қазақстанның беделін көтеруге пайдасы тиері анық. Сырттағы қандастарымызға қатысты жеке жоба арналса артықтық етпес еді. Қытайдағы, Моңғолиядағы, Ресейдегі өз ата-бабасының жерінде отырған қазақтардың мәдени-рухани мұрасын, жер-су атын түгендей алмай отырмыз. Қазақ отырған жерде қазақша жер-су аты болады, ол заңдылық. Осы жайлар болашақта ескерілсе дейміз.
Әңгімелескен
Дина Имамбаева
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ