Бияров Бердібек Нұралдаұлы
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ доценті, филология ғылымдарының кандидаты
Мақалада тарихи жағдайларға байланысты екіге бөлініп кеткен Катонқарағай және Қошағаш аудандарының жер-су атарына тарихи-тілдік шолу жасалады.
В статье произведён историко-лингвистический обзор топонимов Катонкарагая и Косагача, разделившихся по историческим обстоятельствам.
1. Екі аудан тарихына қысқаша шолу
Алтай тауының айналасын алғаш зерттеген орыс саяхатшы-ғалымдары Мұзтау, Қошағаш, Жазатыр, Шүй атаулы жерлерді ежелден қазақ пен ойрат қатар жайлағанын айтады. Мәселен, Р.Закржевский 1882 жылы жазылған "Краткое топографическое описание пути между Котон-Карагаем и Кош-Агач через Алтайские горы" атты шағын жолжазбасында Салқынкөл(қазіргі Бұқтырма көлі), Алғыжақбұлақ, Ақкөлкезең, Жұмалыкезең, Зердекөл, Қоңыртемір, Айғара, Қарашат, Желдіқара сияқты көптеген қазақша жер-су аттарын келтіреді [1;6-б].
Тағы бір саяхатшы-ғалым В.В.Сапожников (1905 жылдары) Мұзтаудың айналасы қазақтардың жазғы жайлауы екенін, Жәшік деген қазақ байымен тамыр болып, қой сатып алып тұратынын айта келіп: "Тұнжыраған ойраттарға қарағанда қазақтар ашықжарқын, қалжыңға шебер болып келеді", - деп сипаттайды. Мұнда да Шолақшат, Тал, Қалғұты, Терісаққан, Жаркөл, Шабырсу, Сарыалқа сияқты топонимдер молынан қамтылған [2;35-б].
Саяхатшылардың жазбасындағы жер-су аттарына, қазаққа тән зираттардың тұрған орнына қарап, Катонқарағай-Қошағаш-Баянөлгей аймақтарында қазақтар көшіп-қонып жүргенін, араларын бөлетін шекараның болмағанын көреміз. Кейінгі әкімшілік бөліністердің әсерінен араласып-құраласып отырған ел үшке бөлініп кетті. Баянөлгей (Байөлке, Байбесік) Моңғолияға қарап кетсе, Қошағаш, Шүй, Жазатыр 1930-шы жылдары "екі арадағы жол қатынасы қиын" деген сылтаумен Қазақстаннан бөлініп, Ресейдің Таулы Алтай өлкесіне берілді. "Шыңғыстай болыстығына, Катонқарағайға барып-келу қиын" деген қазақтардың өзіне жаздырған өтініштері Өскемендегі облыстық мұрағатта сақтаулы тұр. Дұрыс ойлағанда елдің екіге бөлініп кеткенінен гөрі екі араға жол салған әлдеқайда жеңіл де тиімді болар еді.
КСРО кезінде бір мемлекет ішінде болғандықтан, бұл бөліністер көп біліне қойған жоқ. Кейін қошағаш қазақтары басқа мемлекет құрамында қалғандарын анық сезіне бастады. Оның үстіне Қазақстанның дәл осы тұсындағы біраз жердің тағдыры тағы да Ресей пайдасына шешілді. Мәселен, 1990-шы жылдары қасиетті Мұзтау, маңындағы Жуантөбе, Қасқаайғыр, Тоқыр секілді шұрайлы жайлауларымен бірге, Ресейдің Таулы Алтай өлкесінің ұлттық паркі болып жарияланды. Бұл жерлер Катонқарағай ауданының Қайыңды бөлімшесінің жайлаулары болатын. Кеңестік құрылыс құлардың алдында бөлімше малшылары арендаға алып бір-екі жыл жайлады да, кейін мүлде кіре алмай қойды. Жерді алған себептері де күмәнді: кезінде Николай патшаның бір қызы туғанда тарту етілген жер болатын-мыс.
Қазақ жер мәселесін зерттеген Алашорда арысы Телжан Шонанұлы және Орта Жүз қазақтарының таралу аумағын зерттеген Марат Сәбитұлы Мұқановтар: "Шыңғыстай болысының қазақтары 200 жыл бойы жайлап келген Шабанбай жайлауы 1867 жылы "кабинеттік" жер (яғни, Романовтар әулетінің үлес жері) ретінде тартып алынды да, қазақтар Бұқтырманың сол жағалауы мен Тарбағатай аралығына ығыстырылды", - деп жазды [3;45-б]. Шүй қазақтарының тарихын жазған Пионер Мұхтасыров бұл кезеңді былайша баяндайды: «...Атышулы жер бөлістен үш жыл өткенде, ақ патша жарлық шығарып: «Шындығатайға қарасты Шабанбай жайлауы – патшаның меншікті жері» деп жариялаған соң, жерсіз қалған ата-бабамыз көштің басын Шүйге бұрған» [4;10-б]. Туып-өскен жерінен тентіреп кеткен қазақтар:
Тағдырдың тауқыметін тартқан елім,
Аз жүгін ала өгізге артқан елім.
Шалқыған Шабанбайын артқа тастап,
Кеттік қой бөтен жерге телім-телім, - деп жырлаған екен [4;11-б].
Алайда Кеңестік дәуірде бұл жерлер Қазақстанға қайтып берілген болатын. Енді міне тағы қолдан шығып кетіп отыр. Жерден қысылған Шыңғыстай болысының қазақтары патша қазынасына қыруар ақша төлеп ол жайлауларды арендаға алып жайлаған екен. Арада 123 жыл өткенде, сол аренданың елесі қайта көрініс берді.
Қорыта келгенде, аталған деректерге қарағанда, Қошағаш қазақтарының бір тобы ежелден сол аймақты мекендеп келе жатқанын көреміз. Келесі бір мол топты Катонқарағай, Марқакөлден 1880-ші жылдары Қытайға өтіп, одан Қобда арқылы Баянөлгейге келіп, одан Қошағашқа айнала көшіп келген қаратайлықтар құрайды. Қалдекеұлы Абдолла бастап келген көш осы болса керек. 1916 жылы патшаның солдатқа алу жарлығына көнбей үдере көшкен бір толқын бар. "Ел ауғанда", "Шүйге барғанда" деп аталатын бұл көшке ілескендердің біразы сол жақта тұрақтап қалды да, біразы азып-тозып Бұқтырма бойына қайта оралды. 1920-1930-шы жылдары болған ашаршылық пен колхоздастыру кезінде ауған ел де жоқ емес. Қазақ халқының басына түскен қилы замандарда Алтайдың қойнына кіре орналасқан Қошағаш қазақтарының құрамы осылайша қалыптасты.
Тарихты термелеудің мақсаты өткендегі қателіктерді қайталамауды көздейді. Қолдан шығып кеткен соң, енді ол жерлерді қайтарып алу қиын. Шекара сызылып, екі жақты қолдар қойылып қойды. Қытайдағы, Моңғолиядағы, Ресейдегі тағдырлас қазақтарды Қазақстанға көшіріп алып, біртұтас мықты мемлекет құрудан басқа жол қалған жоқ. Басқа бір елдің мұңын жырлағанша, өз еліңнің жоғын жоқта, ағайын!
2. Екі ауданның кейбір жер-су аттарының мәні
АЛТАЙ - таулы қырат, Шығыс Қазақстан облысы. Түркілердің атамекені болған көне Алтай қазір Орыс Алтайы, Монғол Алтайы, Қазақ Алтайы деп бөлініп кеткен. Алтайдың үштен бірі ғана Қазақстанның үлесінде. Қазақ Алтайы өз ішінде Өр Алтай, Кенді Алтай болып Ертіс өзені арқылы екіге бөлінеді. Оларды Қалба жотасы жалғастырып тұр. Алтай оронимі (тау аты) туралы көптеген пікір бар. Мәселен, В.В.Радлов ал (биік) + тайга (орманды тау) деген сөздерден шығарса, Э.М.Мурзаев, В.А.Никоновтар "ала тау" мағынасымен байланыстырады. М.Рясянен ал + той "алып тау" десе, Е.Жанпейісов ал сөзі "үздіксіз, тізбектелген" мағынасын береді дейді. Ғалымдардың көпшілігі бұл атаудың негізінде алтын сөзінің жатқанын мойындайды (Б.Я.Владимирцов, Э.В.Севортян, Г.Дерфер, Г.Рамстедт, Г.Вамбери, А.Щербак, А.Әбдірахманов, Ғ.Қоңқашпаев, Т.Жанұзақов, т.б.). Оның ішінде Ғ.Қоңқашпаевтың келтірген дерегі дұрыс деп есептейміз. Монғ. алт (алтын) + тай (туынды сын есім жұрнағы), сонда Алттай>Алтай "алтынды" болып шығады. Біздің қосарымыз академик В.В.Бартольдтың "Алтай оронимі кейін шыққан тәрізді" деген пікіріне сүйеніп, Алтай атауының көне түркі тілінен монғол тіліне аударылған атау екенін ескерту. Өйткені, Орхон жазбаларында Алтын йыш (732-735жж.), Қытайдың "Таншу" жылнамасында Алтынтағ (647ж), Монғолдың "Құпия шежіресінде" Алтынтау (XIII ғасырдан бері) түрінде көрсетіледі де, Алтай атауы кездеспейді. Түркілік атауды монғолдар жаулап алғаннан кейін, өз тілдеріне аударып атаған тәрізді. Ал мағынасы сақталып қалған. Жаулап, отарлап алған елдердің тілі келмегендіктен немесе әдейі саясатпен жер-су аттарын өзгертуі тарихта бар оқиға.
АРАСАН - е.м. Катонқарағай ауд. Рахманов қайнарлары деген ресми аты бар, суы шипалы демалыс орны. Атаудың негізінде санскрит тіліндегі раашан "қасиетті су" деген сөзі жатыр. Монғ. аршан, қазақша арасан түрінде келіп, шипалы суы бар жерлерге қойылады. М: Арасан талды (Зайсан), Барлық арасан (Мақаншы), Арасан (Жарма ауд.), т.б.). Рахманов деген аңшы тапқанға дейін, бұл жер қазақ, қалмаққа әйгілі болған.
АРҒҰТ - өзен, Таулы Алтай. Тілі бір алтайлықтардың арқыт "торсық", "саба" сөзінен жасалған гидроним: Арқыт>Арғут. Көбінесе бір арнаға бірнеше су саласының келіп қосылған тұстарына беріледі. "Сабалы, арналы" мағынасын береді.
БЕРЕЛ - өзен; е.м. ШҚО, Катонқарағай ауд. Күні бүгінге дейін Берел топонимі туралы «бергі ел» мағынасында-мыс деген халықтық этимологиядан басқа ғылыми болжам не нақты пікір айтылмай келеді.
Мағынасын ашу қиынға соғатын Берел гидрониміне біз Г.Шухардттың «заттан сөзге қарай» деген принципіне сүйеніп, географиялық нысаннан (өзеннің өзінен) бастап бардық. Берел өзені басын Мұзтаудан алып, Бұқтырма өзеніне құятын шағын тау өзені. Оның көзге бірден түсетін басты ерекшелігі – суының, әсіресе жазда, сүттей ақ болып ағуы. Суға ақ түс беретін Мұзтаудың ақ балшығы екені анықталған. Түсіне қарап жергілікті тұрғындар Ақбұлқақ деп атайды: Ақбұлқақ < Ақбұлғақ «Бұқтырманың мөлдір суын ақ түске айналдырып, бұлғайтын, лайлайтын өзен» мағынасында қолданады. Саяхатшы-ғалымдар Белая Берель түрінде картаға түсірген.
Атау беруші (қай тілде болса да) өзеннің бұл ерекшелігін байқамауы мүмкін емес. Осы ойдан келгенде, Мұзтау атауын берген сақтар не ғұндар, не түріктер бор (боз) «ақ, сұр» анықтауышын пайдаланған да, Борел (мұндағы ел, ыл, іл өте көне дәуірде «өзен», «су» гидротермині болған: Елек, Іле, Ойыл, Қиыл т.б.) атауын жасаған секілді. Борел түркі тілдеріне тән үндестік заңына байланысты кейінді ықпалға ұшырап, Борел>Бөрел>Берел тұлғасын қабылдайды. Сонымен Берел «ақ, сұр түсті су, өзен» мағынасында тұр деуге негіз бар. Ал түркілердің ұрпағы қазақтар көне атау Берелдің мәнін ұқпаған соң, кейін атаудың уәжін сақтай отырып, Ақбұлғақ>Ақбұлқақ деп қайтадан атаған.
БҰҚТЫРМА - өзен, е.м. Қатонқарағай ауд. Ж. Болатов пен А. Әбдрахманов Бұқтырма гидронимін бұқ (етістік)+тыр (өзгелік етіс жұрнағы)+ма (етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ) деп талдайды да мағынасын суға түскен нәрсені тастан тасқа соғып, бұқтырып әкететін касиетінен шығарады. Орыс тіліне ауысқан көне түркі сөздерін зерттеген Е.Н.Шипова сөздігінде: "Бахтарма-бухтарма"(архаизм.) внутреняя сторона шкуры, прилегающая к телу животного" деген түсініктеме бар. Біз де өзеннің аты осы көнерген сөзден жасалған деп есептейміз, өйткені жаңа сойылған малдың терісін аударып қарағанда, қан тамырларының ізі тарам-тарам болып көрініп тұрады. Бұқтырма өзені де дәл солай сала-салаға бөлініп ағады. Ұқсату арқылы жасалған атаудың түбірі бүк, бүктеу сөздерінен шығып, кейін жуандаған секілді. Бүк+тір+ме >Бұқ+тыр+ма.
ЖАЗАТЫР - е.м., Қошағаш ауд. Халықтық этимология жаз+отыр "жазда ғана отыр" деген ұғымға әкеліп тірейді. Ал Таулы Алтайдың жер-су аттарын арнайы зерттеген ғалым О.Т.Молчанова көне түркі тіліндегі жазы+төр сөздерінен шығарады: "жазықтың төр жағы". Біздің ойымызша, жазы "жазық" + адыр сздерінен біріккен, яғни "жазықтағы адыр немесе үсті жазық адыр". Қазақ тілінде қатар келген екі дауыстының алдыңғысы түсетін заң бар: жазыадыр>жазадыр>жазатыр.
ЖАҢААУЫЛ- е.м., Қошағаш ауд. Жаңа (сын есім) + ауыл (зат есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған; Бұрынғы елді мекен астынан ыза су (жерасты суы) шыға берген соң, жаңа жерге салынған ауылға берілген атау.
ИТӨЛГЕН - асу, Катонқарағай ауд. Мұзтаудағы асу. Н.С.Ядринцев картаға Проездная деп түсірген. Ит (зат есім) + өлген (есімше) сөздерінен бірігіп жасалған. "Қиын асу" мағынасында тұр. М.: "Ит өлген жер" тұрақты тіркесі сияқты. Тағы бір орыс саяхатшысы В.В.Сапожников асудың қазақша атын өзгертпей береді, сондықтан оны Н.С.Ядринцевтен әлдеқайда зиялы деуге болады. .
ИЫҚТЫ - тау, Мұзтаудың бір сілемі. Иық (зат есім) + ты (сын есім жұрнағы) сыңарлары арқылы жасалған . "Шоқтығы, иығы биік тау" деген мәнде тұр.
КАЛМАЧИХА - өзен, Катонқарағай ауд. Қалмақ этнонимін женский родпен атап, өзенге берген. Ресейдің солтүстігі мен шығысында жиі кездесетін -их(а) суффиксі көбінесе өзен аттарына жалғанады. Тауды ер адамға, өзенді әйел адамға теңеу әр халықта кездеседі. Демек, Калмачиха - "қалмақ өзені" деген мағына береді.
КАТОНҚАРАҒАЙ - е.м. Катонқарағай ауд. Кейбір жазушы, зерттеушілердің бұл ойконимді Қатынқарағай деуінде ешқандай ғылыми негіз жоқ. Бұл атау қотан+қарағай сөздерінен жасалып, орыс тілінде катон түріне бұрмаланып кеткен. Тура мағынасында "қойдың қотанына ұқсап топтанып, дөңгеленіп өскен қарағай" дегенді білдіреді. Қотан сөзі көне түрі тілінде "топ","дөңгелек","қой қора" мағыналарын берген. Елді мекен орналасқан жерде топ-топ болып жіңішке қарағайлар өскен екен. 1936 жылға дейінгі карталарда және Закржевскийдің жолжазбасында Котон-Карагай деп анық жазылған.
ҚАЛҒҰТЫ - өзен, Катонқарағай ауд. Атаудың негізіңде монғ. галуу "қоңыр қаз" сөзі жатыр. Галуу+т (бір нәрсенің, мол екенін білдіретін туынды сын есім жұрнағы). Галлут>Галлуты>Қалғұты болып қазақыланған. Атаудың мағынасы - "қазды, қоңыр қазы мол өзен" болып шығады.
ҚАРАГЕМ – көл, Катонқарағай ауд. Мұндағы қара (сын есім) + гем (зат есім). Көне түркі тілінде қам/кем/гем/жем нұсқалы сөз "өзен", "көл", "су" мағынасын берген. Қарагем тура мағынасында "қара көл" деген мәнді аңғартады. Суы мөлдір, терең көлдер карауытып көрінетіні белгілі.
ҚАТЫН - өзен, Катонқарағай, Қошағаш ауд. П.Чихачев, Н.М.Ядринцев, О.Т.Молчанова т.б. зерттеушілер түркі тіліндегі қатын "ханым, әйел" мағынасында тұр деп табады. Алайда өзен атының дәл этимологиясын берген - алтайлық зерттеуші В.Н.Тадыкин. Мұзтаудан басталатын өзендердің барлығы жазда ақ айран түстес болып ағатыны белгілі. Сүт түстес Қатын өзені Обь өзеніне құйғанда, оны лайлап түсін өзгертеді. Ендеше түркі тіліндегі қат түбірі "қос, араластыр" мәнін берсе (м.: шайға сүт қат), қат+ын туынды сөзі "қосылған" деген мән береді (м.: қатын - ерге қосылған, шыққан әйел" ). Сонда Қатын гидронимі "екінші бір өзенге қосылған өзен" ұғымын тудырады, сондықтан қазақтар Қатын суы, алтайлықтар Қатын суу деп атайды. Қатын су "қосылған су" мәнін береді де, тұнық су, жайық су секілді ұғымдармен теңеседі. Түркі елдерінің біразында кездесетін Қатын топонимдері түгелдей осы мағынадан шығады. Алтайлықтардың Мұзтауды Қатын басы деп атайтыны «Қатын өзенінің бастауы» деген мәннен шықса, Ақсуулы деп атайтыны Қатын, Берел өзендерінің жазда ақ айран түстес болып ағуынан деп ұққан жөн.
ҚОШАҒАШ - е.м., Таулы Алтай өлкесі. Жергілікті қазақтар қос (екі) + ағаш сөздерінен жасалғанын айтады. Сол өңірді зерттеген В.Л.Попов, В.Н.Тадыкиндер Қошағаш пен Тошантының арасындағы жазықта бір-бірінен алшақ тұрған екі ағаш өсетін, сол екі ағаш атауға себеп болған деседі.
19 ғасырдың аяғында Алтайды сегіз рет аралап зерттеген ғалым-сахатшы В.В.Сапожников мүлде басқа пікір келтіреді: "Қошағаш - ағашы жоқ тақыр таулы жерлерден көшкенде, жол-жөнекей қонатын кезде от жағу үшін отындыққа тастап кететін ағашқа байланысты туған Көшағаш сөзінен пайда болған", - дейді. Осындай отын қойып кететін бекет сияқты аялдама жерге елді мекен орнаған соң оны Қошағаш деп атап кеткен.
Бұл пікірдің шындыққа жақын келетін себебі мынада. Қазақ ағаш деген жалпы есімді көбінде "отын" мәнінде қолданады, ал өсіп тұрған ағашты түріне қарай Қостерек, Қосқарағай деп жіктеп айтар еді. Тіліміздегі кейінді ықпал әсерімен Көшағаш>Қошағаш деп жуандап айтылуы да заңды құбылыс.
ҚҰРАҒАН - өзен, асу (2700 м), Мұзтау. Ауданға көршілес, туысқан алтай тілінде құраған сөзі "қозы" мағынасында қолданылады. Биік асудан (Мұзтаудан) қозыдай шулап ағатын тау өзеніне берілген атау.
МҰЗТАУ (Белуха) - тау (4506 м), Катонқарағай ауд. Алтай тауының ең биік шыңы. Мұз (зат есім) + тау (зат есім) түбірлерінен біріккен. Мәні "мұзы бар, мұзды тау" мағынасын береді. Карталарға орысша Белуха деп түсіріліп жүр. Түркілердің атамекені болған таудың тарихи аты Мұзтау (Мұзтағ) еді. Бұдан басқа орысша Катунские столбы, алтай тілінде Қатын бажы (басы), Ақсулы деген атаулары бар. Мұзтау деп ең негізгі белгісін бірінші атаған ел сол жерді ежелден мекендеген деген сөз. Түркі-монғол қасиетті тау деп табынған Мұзтауға қазір де туристер көп барады.
МҰҚЫР - өзен, төбе, Қошағаш ауд. Мұқыр сөзі түрік-моңғолға ортақ болып келеді де "тұйық", "мұқыл", "тоқал", "шолақ" мәндерінде қолданылады. Аласа бойлы тау, төбелерге; шолақ, қысқа өзендерге берілетін атау.
ҮГІЛГЕН - тау, Мұзтау. Үгілген (өткен шақ есімше тұлғасында тұр), "тасы немесе топырағы үгіліп жататын тау" мәнін береді.
ҮКЕК - үстірт (2300м.), Қошағаш ауд. Атау монғолдың ухэг "сандық" сөзінен жасалған. "Сандық тау» деген мағынаға сай келеді. Осы жердегі сақ қорғанынан атақты «Үкек ханшайымы» табылған.
ШАБАНБАЙ - жайлау, Катонқарағай ауд. Бұқтырма өзенінің оң жағалауынан солтүстікке қарай орналасқан жайлауларды жалпы атпен Шабанбай деп атайды, Бұл - антропоним, яғни кісі атынан жасалған атау. 19 ғасырда керей мен найманның жайлауға таласқан бір қақтығысында қаза тапқан керейдің батыры Шабанбайдың атымен аталып кеткен.
Ал Бұқтырманың сол жағалауындағы жайлауды Тарбағатай деп атайды. Шыңғыстай болысын 25 жыл басқарған Әбдікерім Ережепұлы Қытайда жүріп елін, жерін сағынып шығарған толғауында: «Тарбағатай, Шабанбай айырылдық елден баға алмай», - деп өкінген екен. Орта жүз руларының орналасуын зерттеген Марат Сәбитұлы Мұқанов Шабанбай жайлауын Шопан таулары деп келтірген. Алайда Шопан таулары деген атау қолданылмайды.
ШЫНДЫҒАТАЙ - тау (1757м), Катонқарғай ауд. Атау моңғолдың чандага «ақ қоян» + тай (туынды сын есім жұрнағы) тұлғалары арқылы жасалған. Чандагатуй > Шындығатай «ақ қоянды, ақ қояны мол тау» дегенді білдіреді.
Әдебиеттер:
1. Закржевский Р. Краткое топографическое описание пути между Котон-Карагаем и Кош-Агач через Алтайские горы. Томск, 1882.
2. Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртыша и Кобдо. Путешествие 1905-1909 гг. Томск, 1911.
3. Мұқанов М.С.Қазақ жерінің тарихы. Алматы, 1994.
4.Мұхтасыров П. Бәйтеректің оқшау шыққан бұтағы: деректі кітап / П.Мұхтасыров. – Астана: Фолиант, 2013. – 368 б.
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ