ХІХ ғасырдың басында отарлаушы орыс үкіметінің қазақ жерлерін баса-көктеп иемденуінің нағыз көрінісі - жер қорын есепке алу мақсатында қағазға түсіріп, сонымен бірге жер иелерінің санағын жүргізгенін атап өтуге болады. Сол санақтың барысында Қызылжар төңірегіндегі шағын географиялық атаулар дәлме-дәл құжат түрінде рәсімделген. Бұл құжаттың толық атауы:
«Переселенческое управление Главного управления землеустроиства и земледелия». Киргизское хозяйство в Акмолинской области. Т.ІІІ – Петропавловский уезд. Повторное исследование 1908 года. СПб.-1910.
Ақмола облысы қазақтарының жерге орналасу жағдайын көрсететін тізбеде өңірді мекендеген қазақтардың қыстау мен жайлауының атаулары, сол мекендердің иелері, ауыл ақсақалдарының есіміне, ру-ата бөлінісіне дейін, яғни этнотопоним түрінде тіркелген.
Осы шағын мақаламызда сол топонимдер жөнінде байқағанымызды ортаға салмақпыз.
Топонимиканы зерттеу ғылымы тіл, тарих және география деген үштағаннан тірек табады, солармен нәрленеді, солар арқылы айқындалады. Осыдан былайғы сөз саптасымыздан байқалатындай, топонимиканың көптеген мәселелері таза тіл білімі тұрғысында шешіле бермейді, онымен айналыссаңыз тарихтан да, географиядан да, олардың құрамдас бөліктерінен де де қызықты деректер табылады.
Шамамен біржарым ғасырдай ғана уақыт ішінде сол антропотонимдер негізінен жоғалып кеткені де өлкедегі қоғамдық-тарихи өзгерістердің қаншалықты шапшаң жүргенінен хабар береді-ау деп ойлаймыз.
Сол оқиғалар мен құбылыстардың әсерін еліміз Тәуелсіздік алған соңғы отыз жылдың мысалынан байқаймыз. Рухани жаңғыруға бет алған ұрпақ өлке топонимикасына көңіл бөле бастады. Жер-су атауларын тарихи ескерткіш ретінде бағалап, туған жердің мақтаны болардай есімдерді қайтара бастады.
Мысалы, Мағжан Жұмабаев ауданы, Сәбит ауылы деген түсініктер санаға сіңді. Оны күнде көріп жүрміз. Облыстағы аудан аттарын иеленген тұлғалар: Шал ақынның, Шоқан Уәлихановтың, Ғабит Мүсіреповтің кім екенін біз түгілі шет елдерде де біледі.
Біз осы мәселені зерттеу үстінде бұдан 150-200 жыл бұрын осы өзіміздің облыстың аумағындағы ауылдардың атауы, жер бедері мен өлке-қыраттардың, қамыстар мен томарлардың қандай болғанына назар аудардық. Солардың әрқайсысы – біздің аталарымыз. Әттең, заман ағымымен, бәлкім ұрпақтарының салақтығынан ұмытылып, естен шығып қалған. Төменде солардың бірқатарын атап көрсетіп, жерлестерімізге өз аталарын тауып беріп, қуантпақпыз.
Айбардың ағашы, Ақназардың ағашы, Ақжан қонған ағаш, Албан шоқысы, Алпысбай қыстауы, Алтайдың өзегі, Атабайдың қаратерегі, Әже өлген сай, Әзібай бұлағы, Әлмен ағашы, Балтабек шоқысы , Балуан ағаш, Бейсеу тоғайы,Бекбай шілігі, Бекболат ағашы, Бекмырза ағашы, Бектеміс ағашы, Бердібай ағашы, Боқайдың өткелі, Боранбайдың шоқысы, Бошан қарағайы, Бөке талы, Бумаш шоқысы, Дәметей ағашы, Дәулет қонған, Дінәлі қыстаған, Дүйін бұлағы, Егіз қыстаған, Елтінді жалы , Ералының көлі, Есенгелді жығылған,Есенәлі қонған, Есілбай түскен, Жайсаң қыстаған, Жаман қонған, Жансүгір ағашы, Жаңабай томары, Жаңаберген ағаш, Жарқын қонған, Жәңке туған, Жүзік өлген, Жұба қонған, Жолтай қопасы, Иса қыстаған, Жұмықтың қарағайы, Иманның көлі, Итеке бейіті, Итсарының қарасуы, Кебекең үй тескен, Кенжеболат қонған, Көшек қой сойған, Қабанбай ағашы, Қадырбай ағашы, Қалашы қонған, Қаңлы қонған,, Қойлыбай, Қарабастың көңі, Қожа ағашы, Қойбағардың ашасы, Қойлыбай қонған, Қойшыбайдың ескі қыстауы, Қонтай қыстаған, Қотан қонған, Құйғанның кепесі, Құлтайдың шатқалы, Құлтуманың шілігі, Құтмәмбет қонған, Майлыбай түскен, Қылды қонған, Мақпал қыстаған, Малтақ ілген, Маман қалған, Мезгілдің ағашы, Мезгілдің шоқысы, Мекшенің шоқысы, Мендеке шоқысы, Мәжиттің қызылы, Мәжір қонған, Мәт шоқысы, Мәті шатқалы, Монтай шілігі, Мырза ағашы, Назардың ағашы, Назар қонған, Найман туған, Опанның ағашы, Оспанның қыстауы, Отарбай шоқысы, Салпықтың қызылы, Салпықтың тауы, Салықпай шоқысы, Самайдың қызылы, Саржан шапқан, Саржаудың шоқысы, Сарқанның орағашы, Сарман шапқан, Сартай қонған, Сарыбайдың жұрты, Сары қонған, Саурық кескен, Сауытбек туған, Сейітқұл қонған ағашы, Сейтеннің қызыл ағашы, Сеңкібай талы, Сералы көңі, Сәлиха ауырған, Сәмеке түскен, Сүлейменнің ағашы, Сұлтанның томары, Тасболаттың шоқысы, Тасекең қыстаған, Тасыбайдың қарағашы, Темір қонған, Тәтібайдің терегі, Тілеудің қарағайы, Тойған қашқан, Тойқожаның қызылы, Тоқсан өлген, Торыбие өлген, Тосын қонған, Төлепберген туған, Төренің қызылағашы, Тәті қонған, Тұматтың шоқысы, Тұрлыбай талы, Тұяқ қонған, Тілептің қараталы, Шағыр қонған (екеу), Шақшақ қонған, Шалабай ағашы, Шалбан түбегі, Шама көмген, Шарман қонған, Шартай көңі, Шашдәулеттің қарағайы, Шеріннің ағашы, Шешем түскен, Шәкеннің бейіті, Шоға қонған ағаш, Шоқа кескен.
Әрбір атау сол мекеннің кімге тән екенін айқын көрсетіп тұр, десек асыра айтқандық емес.
Ешбір ресми құжатта, баспасөз бетінде, естелікте, тіпті көркем әдебиет пен таңбалы ескерткіштен табыла бермейтін ғажайып тарих осында жатыр-ау!.
Осындағы Ағам, Айбар, Ақназар, Албан,, Алпысбай, Алтай, Атабай, Балтабек...Бекбай, Бекболат...Бейсеу, Боранбай, Бөкей... кімдер. Олар – біздің ата-бабаларымыз. Сол бабаларымыздың ұрпақтары күні кешеге дейін, мүмкін қазір де осы жерлерге, тоғайлар мен шіліктерге, қыстаулар мен шоқыларға, қарағайлар мен теректерге ие болып отыр. Әттең, қазіргі ұрпақ осы есімдерді талдап, атын атап, таратып бере алмаса, сол аттары туған, өскен жерлерінде қалған бабаларымыз жазықты емес. Мына, біз кінәліміз. Кезінде мән бермей, ең болмаса, ел аузында там-тұм сақталған шежірелерді жинап алып, ұрпақтарымызды құлағына құя берсек, қағазға түсіре берсек, кім қой депті...
Жаңағы: Ақжан неге қонды, оның қонған-қонбағанында қандай оқиға бар, немесе Дәулет қонған, Дінәлі қыстаған, Жұба қонған деген сөз тіркестері еріккеннен қоя салмаған атаулар. Яғни, сол жылы, немесе сол айда, әйтпесе аты аталған атамыз сол жерге көлігін тоқтатып, жүгін түсіріп, керегесін керіп, шаңырағын көтерген. Сол жерден жерошақ қазған, тілеу тілеп, дастархан жайып, отбасы ошақ маңына жиналып, қол жайып бата беріскен, бет сипаған. Аз ба, көп пе, сол жерді, бәлкім, көлдің жағасын, ағаштың ортасындағы алаңқайды, шоқының етегін мекен етін, ғұмыр кешті, ұрпақ таратты, қонысында белгі қалды, содан бері есімі туған жерінің бетінде өшпес бедер болып жазылып қалды. Енді, міне тарихи, географиялық, тілдік ныса ретінде ономастика тұрғысынан,топоним, онтропоним тұрғысынан зерттеліп, қағаз бетінде қалады. Өшпейді.
Келешектегі іргелі зерттеулерге бастама боларлық осынау қызықты деректерді жоғарыда айтқанымыздай: тарихи, географиялық, этнографиялық, тіл білімі тұрғысында зерттеуге азық етуге әбден болады. Тіпті, ономаст знрттеушілер үшін осына тізбедегі антропонимдердің өзі қандай құнды материал десеңізші. Солтүстік Қазақстанды мекендеген ата-бабаларымыздың тұрмысы, тіршілік ету амал-әдістері, кәсібі, табиғатпен ара қатынасы, деген мәселердің әрқайсысы да ХХІ ғасырдың зерттеушісі үшін бағалы деректер.
Гүлнәр Ахметжанова,
Сәуле Мәлікова,
Зарқын Тайшыбай,
М.Қозыбаев атындағы СҚМУ ғылыми қызметкеерлері.
Қызылжар қаласы
2020 жылғы 20 сәуір.
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ