ҚАЗАҚ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ТҮРКІЛІК ҚАБАТЫ: ТІЛДІК СИПАТЫ

Түйіндеме

Мақалада еліміздегі жер-су атауларының түркілік қабатының тілдік ерекшеліктері қарастырылған. Атаулардың шығу төркіні жайлы жазған ономаст-ғалымдардың еңбектеріне қысқаша шолу жасалған. Топонимдердің диахрондық өзгеру динамикасы айқындалған. Мысалдар негізінде атау құрамындағы географиялық терминдердің қай тілден енгені, қай географиялық термин басым екендігі анықталған. Қазақ топонимдерінің шығу, даму кезеңдері және жасалу жолдары кеңінен зерттеліп, ерекше зер салатын мәселелердің негізінен саналатыны көрсетілген. Бұның өзі сөз тарихының, тілдің әр дәуірдегі даму, өзгеру күйінің, қоғамдық құрылымдардың өзгеруімен тікелей байланысты екендігін аңғартады. Тұрмыста маңызды болып табылатын жер ерешелігі туралы ақпарат беру басты қызметін тікелей орындап келген тарихи атаулар қайтарылғаны туралы тілге тиек етілген. Топонимдердің өзгеру динамикасына негізінен саяси-идеологиялық себептердің ықпал еткені айқындалған. Кейбір атаулардың шығу тегіне қатысты ғалымдардың ой-пікірлерін келтіру негізінде атаудың құрамындағы географиялық термин анықталған. Мәселен: тау, төбе, су, өзен, қайнар, т.б. Осының негізінде атаулардың адам тіршілігіне байланысты ақпарат беру мақсатында қойылғанын аңғаруға болады. Тура сол сияқты қазіргі кезде мағынасы күңгірттенген атаулардың құрамында ата-бабамыз мекендеген жердің флорасы мен фаунасынан да ақпарат беретін компоненттер айқындалды. Мысалы: терек, бетеге, бұлан, марал, қамыс т.б.

Тірек Сөздер: топоним, тарихи атау, түркі қабаты, диахрония, қызмет.

Turkic Substrate Of The Kazakh Toponyms: The Language Of Excellence

Abstract

The article deals with the linguistic features of the Turkic substrate geographical name. A review of works on the etymology of the name scientists onomastos. The dynamics of diachronic change of place names is revealed. Based on examples identified with the language of the included components the name of which geographic term in octave the title prevails. Attention is focused on the study of etymology, periods of development, ways of formation of place names, thus the relevance of the problem. This shows the connection between the history of the word, the dynamics of the social system. The return of historical names, the main function of which was to indicate the important and necessary information on the features of the land relief, is marked. It was determined that mainly on the dynamics of change of place names influenced by ideological and political factors. On the basis of the research conducted by scientists on the etymology of some names, geographical terms in the composition of place names are revealed. For example: mountain, hill, water, river, spring, etc. On the basis of the defined purpose of this name, associated with the life of mankind. Similarly, which is today with an unclear meaning of names, identified components that show rich fauna and flora of the area where our ancestors lived. For example: poplar, feather grass, elk, deer, reeds, etc.

Keywords: toponym, historical name, Turkic substrate, diachrony, function.

Кіріспе

Әлемнің түкпір-түкпірін қамтып, күннен күнге күшейіп келе жатқан дамудың жаңа дәуірі – жаһандану дәуірінде елдер мен мемлекеттердің қарым-қатынасы өзгеше жаңа бағытта дамуды қажет етеді. Әлемдік өркениеттің дамуына үлкен үлес қосып келе жатқан бауырлас түркі тілдес елдердің ынтымақтастығы да осы жаһандану үрдісіндегі жаңаша дамудың үлгісі іспетті. Тарихы мен тілі ортақ, мәдениеті мен өркениеті бір-бірімен астасып жатқан түркі тілдес елдердің бірлесіп жұмыс жасауы халықаралық интеграцияда маңызды орын алатыны сөзсіз.

Ғылым-білімнің қай саласы болмасын ортақ тарихи зерттеулер жүргізу бауырлас түркі елдердің ынтымақтастығының одан әрі дамуына игі әсерін тигізеді.

Әлемде қалыптасып отырған күрделі геосаяси жағдайда, жаппай жаһандану үрдісі қоғамдық өмірдің барлық дерлік салаларында етек жайып бара жатқан жағдайда халқымыз өзінің өздігін жоғалтпай, өзгеге өзін мойындатуда ұлт мәдениетін, тілін, тарихын, рухани құндылықтар жүйесін, адами, этикалық мұраттарын жүйелеудің, түгендеудің, зерделеудің орны ерекше. Осы тұрғыдан алғанда халқымыздың жер-су атаулар жүйесі ұлттық бірегейліктің, сол атаулар өрнектеген төл этникалық-территориялық бірегейліктің бірден-бір көрсеткіші болып табылады. Бұл бағыт ономастикалық тарихымыздың түркілік қабатын терең зерттеуді қажет етіп отыр.

Қазақ топонимикасының түркілік қабатын зерделеу және мәдени, тарихи-тілдік, географиялық, геоэкологиялық сабақтастық негіздерін зерттеу арқылы ұлттық топонимикалық мұраның ғасырлар бойы жасалған рухани-тілдік құндылықтар жүйесі ретіндегі зияткерлік әлеуетін айқындау болашақ ұрпақ үшін маңызды қадам. Қазақстан жеріндегі түркілік топонимдердің рухани-тілдік, геоэкологиялық құндылықтар жүйесі қазіргі қазақ қоғамын қауіпсіз ететін күш пен идеологиялық тетіктердің бірі екенін анықтау – уақыт талабы.

Көне түркі кезеңнен бастап, орта ғасыр, қазіргі Қазақстан жерінде қалыптасқан топонимдер зерделеніп, жер бедері, идеология, өзгеруіне қарай тарих қойнауынан шындықты шығару арқылы қазіргі Қазақстан жер бедері ерекшелігін анықтау маңызды болып отыр.Топонимдердің ғасырлар бойы қалыптасып, өзгеріп, толығып отыруындағы халықтың танымдық көзқарасы зерделеп, қазіргі қазақ халқының топонимикалық ғалам бейнесінің тілдік ерекшеліктерін зерттеу қазіргі геосаяси жағдайда қалыптасқан мәселелердің жауабын анықтайды. Көп жағдайларда географиялық атаулардың мәселелерi iшкi мемлекеттiк ұлттық мүдденiң шегiнен шығады да халықаралық мәнге ие болады. Адрестiк және ғылыми-ақпараттық атқарымдарға қоса, географиялық атаулар егемендiктi бекiтудiң, мемлекеттiң ұлттық басымдығының құралдарының бiрi, мемлекеттiң жаңғыруының айнасы болып табылады.

Атау жасауда халықтың рухани және материалды мәдениеті оның дереккөздерін қолдана отырып, оны өздері қалыптасқан, дамыған, әртүрлі ықпал әсерінен өзгеріске ұшыраған себеп болған ұжыммен байланыстырады.

Қазақ топонимдерінің шығу, даму кезеңдері және жасалу жолдары кеңінен зерттеп, ерекше зер салатын мәселелердің негізінен саналады. Бұның өзі сөз тарихымен, тілдің әр дәуірдегі даму, өзгеру күйімен, тіптен қоғамдық құрылымдардың өзгеруімен тікелей байланысты.

Топонимдердің жасалу, пайда болу, шығу тарихында төтенше орын алатын маңызды мәселенің бірі – тарихи-мәдени жағдаяттар. Халық тарихындағы бұл елеулі оқиғалар, біріншіден, атап айтқанда, түрлі қоғамдық құрылыстағы әртүрлі діни ағымға байланысты болса, екіншіден, көрші елдермен жасаған алуан түрлі мәдени қарым-қатынас, достық байланыстармен ұштасып жатады. Осы тұрғыдан алғанда қазақ жеріндегі топонимдердің өзгеру динамикасын анықтау арқылы жеріміздің ата-бабаларымыз ғасырлар бойы пайдаланып келген бізге берер ақпаратын айқындап, эндонимдерімізді түгендену арқылы мемлекет тұтастығын сақтай аламыз. Осы мақсатты көздей отырып, төменде топонимдердің өзгеру динамикасын көрсетуге тырыстық.

№	Қазіргі кездегі атауы	Кеңес өкіметі кезіндегі атауы	ХV-ХХ ғғ. атауы	Орта ғасыр кезеңіндегі атауы (Х-ХV ғғ)
1	Алматы	Алмата, Алма-Ата, Верный	Верный, Алмалық	Алмалық/Алматы
2	Астана	Ақмола, Целиноград	Ақмола	Қараөткел
3	Тараз	Жамбыл, Әулие-Ата, Мирзоян	Тараз	Талас/
4	Қызылорда	Ақмешіт/Қызылорда	Ақмешіт/Перовск	Қамысқала
5	Түркістан	Түркістан	Иасы	Шауғар
6	Кентау	Кентау/ Ащысай	Мырғалымсай
7	Сайрам	Сайрам	Сайрам	Испиджаб
8	Аңқаты	Аңқаты	Аңқаты	Аңқаты
9	Арал	Арал	Арал	Курдер/ Куржани/ Казбин/ Женут
10	Арқа	Арқа	Арқа	Арқа
11	Арыс	Арыс	Арыс	Арыс /Аракс
12	Бөдеті	Бөдеті	Бөдеті	Кепебұлақ
13	Жайық	Жайық	Жайық	Дайкс/ Джайх/ Даикс
14	Жалаңаш	Жалаңаш	Жалаңаш	Жалағаш
15	Жем	Жем	Жем	Гем
16	Кеген	Кеген	Кеген	Кейкан
17	Қаскелең	Қаскелең	Қаскелең	Қаскөлең/ Қасқаөлең

Кесте -1 Қазақстан топонимдерінің өзгеру динамикасы

Кестеден көріп отырғанымыздай, еліміздің топонимдері ғасырлар бойы негізгі ақпарат – нысанның ерекшелігін көрсету, адрестік қызметтерін атқарып келгені байқалады. Сонымен бірге қазіргі кезде мағынасы күңгірттенген атаулардың о баста географиялық термин не флора мен фаунадан ақпарат беретін атаулар болғаны анықталып отыр. Бастапқы кезде жер бедері, сулы, таулы мекен т.б. екендігін көрсететін бірліктер болса, кейінірек идеологиялық себептерге байланысты көрші елдердің ықпалымен өзгерген әрі негізгі қызметінен айырылған. Қазіргі кезде тарихи атауларды қайта жаңғырту шараларының негізінде бұрынғы атаулары қайтарылған. Алайда әлі де болса идеологиялық көзқарастан басқа ақпарат бермейтін атаулар елімізде баршылық. Ұрпақ алдындағы парызымызды атқару әрі ел тұтастығын сақтау мақсатында Қазақстандағы барлық тарихи атаулар қайтарылып, идеологиялық мәнді ұлттық танымға жат атаулардан арылуымыз қажет.

Қазақ топонимдерінің шығу төркініне қатысты көптеген пікірлер бар. Ономаст-ғалымдар әр топонимнің әр компонентін барынша талдап, қай тілден енгенін, қазіргі кезде қай тілде осы нұсқаның сақталғанын барынша зерттеп, еңбектерінде мысалдар негізінде дәйектеген. Ә.Әбдірахманов (Әбдірахманов, 1975: 204), Е.Қойшыбаев (Қойшыбаев, 1985: 256), Ғ.Қоңқашбаев (Конкашбаев, 1963: 185) сынды ғалымдардың қазақ ономастикасының, соның ішінде топонимиканың дамуына қосқан үлестері зор. Қазақ ономастикасының негізін қалаушылардың бірі – Т.Жанұзақов еңбектерін ерекше атап өтуге болады (Жанұзақ, 2010: 356).

Боржақтысай – сай, Жез, ауд. Бор (зат есім) + жақ (зат есім) + ты (қосымша) + сай (зат есім) сөздерінң бірігуі арқылы жасалған күрделі тұлғалы топоним. Бұл атаудың бірінші сыңарындағы бор монғол тілдерінде: бурятта боори – «биік жер, төбе», халха – монғолда буур – тау баурайы, етегі. Ал екінші сыңарындағы жақты сөзі алтай тіліндегі jyyka – «сай, жыра», ал jyyкалу – «сайы бар, жыралы» сөзінің фонетикалық тұрғыдан өзгерген нұсқасы болу керек. Демек, атаудың топонимдік мағынасы «қатпар тасты таулар» немесе «ұсақ шоқылы, төбелі жердегі терең сай» дегенге саяды (Жанұзақ, 2010: 356).

Бөген – Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында өзен және елді мекен аттары. Бұл атаудың тым көне екендігін, тарихы тереңде жатқанын ескерсек, оның бірінші сыңарындағы бө морфемасы көне түркі, тұнғыс-манжұр, фин-угор тілдеріндегі бо < би < бу – «су, өзен» сөзі болуы ықтимал, оны Э.Мурзаевтың тұнғыс-манжұр тілдерінің солтүстік тобына тән негидал тіліндегі bija – «өзен, бастау, қайнар», бу – «су», «өзен», «көл» сөздерімен салыстырыла қарауы да орынды. Ғалымның осы Бөген атауы сияқты атаулардың құрамындағы «ген» гидронимдік «қан» терминінің өзгерген тұлғасы болар деген жорамалы да құптауға тұрарлық. Демек, Бөген атауының ескі замандағы айтылу тұлғасы Буген, Биген немесе Беген болуы да мүмкін. Бұған қарағанда, Бүйен, Бөген атауларының түп төркіні бір – «өзен, су» болса керек (Мурзаев, 1984: 653).

Далқоңыр – құд., Жаңаар. ауд. Дал (сын есім) + қоңыр (сын есім) сөздерінен жасалған атау. Бұл екі сөзден құралған атаудың бірінші сыңары түркі-монғ. дал ~ тал – «үлкен кең дала», «жазық» мағынасын білдірсе, екінші сыңардағы қоңыр «қоңырқай түс» және географиялық термин ретінде «әр түрлі ұсақ бұталы өсімдіктер өскен» құмдауыт төбе, төбешіктер», яғни атау мағынасы «Кең алқаптағы қоңырқай түсті құмдауыт төбе, төбешіктер» (Жанұзақ, 2010: 356).

Дардамты – тау, биіктігі 3410 м., с., Ұйғыр ауд. Алматы обл. Дардамты с/о қарасты. Атау түрк., монғ., ир. дар – (варианттары: дара – дере) «шатқал, сай», «тау аралығы», және дам – том – томб – «жота, төбе», «тау» мағыналы сөздеріне көне түрік, монғ. тілдеріне тән -ты жалғуының жалғануы арқылы жасалған. Атаудың топонимдік мағынасы «тау аралығындағы сай, тау етегіндегі төбе», «шоқы» дегенді білдіреді (Жанұзақ, 2010: 356).

Дүбін – с., Ұйғыр ауд., Алматы обл. Ұйғыр тілінде Довун, қазақша Добын тұлғасында айтылады. Атаудың бірінші сыңары монғ. дов – «төбе», «төбешік», бур. добо – «төбе», «шоқы» мәнін білдірсе, атаудың екінші сыңарындағы ұн (үн, ун) – жинақтық, көптік мәнді білдіретін түрік-монғол тілдеріндегі көптік жалғау көрсеткіші. Атаудың топонимдік мағынасы «төбе, төбешігі, шоқылары көп жер» дегенді білдіреді (Жанұзақ, 2010: 356).

Ертіс – өзен. Ұзындығы 4248 м. (Қазақстан шеңберінде 1700 км.), бас алабы 1643 мың км. Ертіс атауының бірінші сыңарындағы ер сөзін көне түркі тіліндегі jer (иер) сөзінің көршілес тұрғындардың айтуына орай қысқарып, өзгерген нұсқасы, ал тіс < іс түркі т. б. тілдерде «өзен» мәніндегі сөз деп білеміз. Демек, Ертіс «жер суы», «жерден шыққан өзен», түркі тілдерінде жиі кездесетін Қарасу атауына сәйкес келеді (Жанұзақ, 2010: 356).

№	термин	мағынасы	Тіл				топоним
			Бурят	хакас	моңғол	көне түркі
1	тау	тау				тағ//тағы	Айтағы Алатау
2	су	жайдақсу		азых			Ақасық
3	төбе	ақтөбе				Домба	Ақдомбақ
4	шың	жыра, сай		хулак			Аққұлақ
5	жота	ағарған тау				зеңгір // заңғар	Ақсеңгір Борсеңгір
6		төменгі				altin (ын)aldan	Алтынемель
7	асу	төменгі асу			эмэл		Алтынемель
8	сай	су қазған шұңқыр	Анга				Анқаты
9	су/өзен	өзен қолтығы		арал			Арал
10	қырат	тау сілемдері		арга			Арғанаты
11	су/өзен	қысқа өзен			баганьус		Бақанас
12	тау беткейі	басқы тау бөктері	Хамар				Басқамыр
13	сай	бес сай				Тамақ	Бестамақ
14	тау баурайы	ұсақ шоқылы, төбелі жердегі терең сай			буур+	Jyyka	Боржақтысай
15	су/ өзен		бо < би < бу				Бөген
16	өзен/көл				bija		Бүйен
17	жазық	жазықтықтағы құмдауыт төбе				дал ~ тал	Далқоңыр
18	шатқал/сай	тау аралығындағы сай				дара – дере	Дардамты
19	тау/жота					дам – том – томб	Дардамты
20	шың				дэгүүр		Дегерес
21	су/өзен	тау басынан аққан өзен				Ес	Дегерес
22	төбе	төбелер			дов+үн		Дүбін
23	ауыл	ауыл			күрен		Күрен
24	жота	биік, жота			сээр		Қарааласиыр
25	тау	тау(иран т.)+тау				Ғар	Талғар

Кесте – 2 Топонимдер құрамындағы географиялық терминдер

Бұл кестеден біз «су/өзен» географиялық терминнің біздің топонимдерімізде әр тілде бірнеше нұсқада сақталғанын байқаймыз. Мәселен: Су – азых, арал, баганьус, бо < би < бу, bija т.б. Ал «биіктік» мәнді «тау/қырат/жота/төбе/асу/шың» географиялық терминдері тағ//тағы, домба, хулак, зеңгір // заңғар, эмэл, арга, хамар, буур т.б. нұсқада бізге жеткен. Жердің ой-шұқырын, тегістігін біздіретін «сай/жазық» терминдері анга, тамақ, дал ~ тал т.б. нұсқаларда көрініс тапқан. Сонау көне түркі заманынан қазірге дейін топонимдер арқылы бізге жеткен бұл географиялық терминдер біздің тілдік байлығымыз. Бұлардың мән-мағынасы қазір көмескіленген, түсініксіз, яғни өзінің ақпараттық қызметін атқарып тұрған жоқ. Мұндай атаулардың мағынасын ашып көрсету – ұрпаққа берген құны жоғары дүние, себебі атаудың өзінде жер бедері, сулы өңір екендігі туралы ақпарат айқайлап тұр. Қазақ жерінде мұндай топонимдер жетіп артылады. Олар арқылы біз өзіміздің кім екенімізді, атау тағушы ата-бабамыз тұрмыс-тіршілігіне қолайлы жерлерді анықтап, қолданғаны әрі ұрпаққа ақпарат жеткізгені, тіліміздің бай екендігі жөнінде әлемге паш ете аламыз.

Диаграмма – 1 Топонимдер құрамындағы географиялық терминдер

Түркілік қабатын құрайтын еліміздің жер-су атауларының негізгі бөлігін аты айтып тұрғандай географиялық терминдер құрайды. Олар көне түркі-монғол тілдік бірліктері негізінде жасалған. Алайда жердің фауна мен флорасынан да ақпарат беретін атаулар да көптеп кездеседі. Мұның дәлелін келесі мысалдар негізінде айқындауға болады.

№	флора /фауна	Мағынасы	Тіл			топоним
			бурят	хакас моңғол	көне түркі
1	терек	Теректі		ульяс		Ұласты
2	бетеге	биік жотадағы бетеге			Көде	Шалкөде
3	қарағай /самырсын	қарағай қалың сайдағы өзен			самс/ сам ащасы	Шамалған
4	орман	орманды алқап			тогай/ тогаі/ токкоі	Ақтоғай
5	шетен	Шетенді	беле			Белеуті
6	зерен	бояу шөпті			Зерен	Зеренді
7	марал	маралды шалғынды жер	сығын			Көксұғын
8	бұлан	бұлаңды жер		қандағай		Қалдығайты
9	орман	Орманды	муран			Қарамұр
10	қамыс /құрақ				Қопа	Қопа
11	марал/ешкі	ақ марал			Сырах	Ақсирақ
12	тал/терек	Терегі көп			Sogut	Сөгеті
13	суыр	суыры көп		тарбаған		Тарбағатай

Кесте – 3 Топонимдер құрамындағы фитонимдер мен зоонимдер

Топоним құрамында тұрмыста (үй құрылысында, жем-шөпке, сабын әзірлеуде т.б.) қолданылатын өсімдіктер мен ауланатын аңдар атауы кездеседі. Бұл атау тағуда бабаларымыз тікелей тұрмыс-тіршілікпен байланыстыра білген, яғни ең бастысы – адамға қажеттілігі. Бұл антропоөзектік мәселенің басын ашып, өзімізді жан-жақты зерттеуге де мүмкіндік береді.

№	қосымша	Мағынасы	Тіл		топоним
			алтай	көне түркі
1	-ті	көптік мәнде		-ты/ -ті	Белеуті Бұлдырты
2	-ді	көптік мәнде		-ды/-ді	Зеренді Егінді
3	-үн	көптік мәнде		-ұн (үн, ун)	Дүбін
4	-ек	топоним жасаушы		-ек	Елек
5	- шен	сөздерді біріктіруші қосымша		-шен	Елшінбүйрек
6	ық (қ)	көптік мәнде	-ық (қ)		Жайық
7	-й	құрметтеу, мәнді көне қосымша		-й	Жеменей
8	–ты	сын есім тудырушы		–ты	Қалдығайты
9	-нақ	зат есім тудырушы		-нақ	Қарнақ
10	-па	етістік тудырушы		-па	Ұшпа
11	- ан	зат есім тудырушы		-ан	Ұштаған

Кесте – 4 Топонимдер құрамындағы қосымшалар

Топоним тудыруда көне түркі тілінде қолданылып келе жатқан –ті/-ді/-ты/-ды/-үн/ ық (қ) сияқты реликтік қосымшалармен қатар зат есім, сын есім, етістік тудырушы өнімді жұрнақтар (–ты; -нақ; -па; - ан) қолданылғаны мысалдардан белгілі. Сонымен бірге топоним тудырушы, сөзбен сөзді біріктіруші, тіптен, сыйлау мәндегі қосымшалар да топоним құрамында кездеседі. Мәселен: -ек; - шен; -й т.б.

Қорытынды

Біз мақаламызда қазақ жер-су атауларының түркілік қабатын зерттеген, атаулардың этимологиясын ашқан ономаст-ғалымдардың еңбектеріне қысқаша шолу жасадық. Алайда бұл барлық еңбектерді қамтыдық дегенді білдірмейді, себебі бір мақала көлемінде ауқымды қарастыру мүмкін емес. Түркі қабатын құрайтын қазақ топонимдері тек қазақ халқының мұрасы емес, түркі халықтары үшін ортақ. Сондықтан да топонимдерді салғастыра зерттеп, ортақ, әмбебап ерекшеліктерін айқындау тарихымыздан, тұрмыс-тіршілігімізден, мәдениетімізден мол ақпарат беретіні сөзсіз. Ең бастысы – топонимдердің негізгі қызметін атқарудағы рөлін айқындау, жер тұтастығын айшықтаудағы маңызды мәселе екені сөзсіз аңғартады.

ӘДЕБИЕТТЕР

Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. –Алматы: Ғылым. 1975, - 204 б.

Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. –Алматы: Мектеп. 1985, - 256 б.

Конкашбаев Ғ. Словарь казахских географических названий. -Алма-Ата. 1963, - 185 с.

Жанұзақ Т. Тарихи жер-су аттарының түп-төркіні. -Алматы: "Сөздік-словарь" ЖШС, 2010.-356 бет.

Мурзаев Э. Словарь народных географических терминов. -М.: Мысль. 1984, -653 с.