Кез келген тілдің аса бір ерекше құнды хабар жинақталған, сақталған қабаты – ономастика. Ономастика жалпы алғанда нақты бір тұлғаның, құбылыстың, материалдық және рухани құнды нысанның атауын зерттейтін ғылым болғандықтан, өз ішінде бірнеше секторға бөлінеді және А.В. Суперанская көрсеткендей: «өз кезегінде жеке аймақ немесе өрістерге» ажыратылады [194:141]. Осы өрістердің ішінде ең көп зерттелгені және зерттелетіні антропонимика мен топонимика. Бұлай болатын себебі, бұл атаулар адаммен, оның өміріндегі түрлі оқиғалармен, іс-әрекетімен, айналысатын шаруашылығымен, басқа адамдарға қарым-қатынасымен тікелей байланысты, ал адам қазіргі кез келген ғылым қарастыратын негізгі нысан екені даусыз. Бұл заңды да, өйткені: «Жалғыз ғана түпсіз нысан - адам. Ол туралы өмір бойы жазсаң да, тым аз ғана айтуға болады» [195:76].
Антропонимдер өз кезегінде жалқы есім, патроним, псевдоним, крептоним деп бөлінсе, топонимдер ойконим, ороним, гидронимдерден құралады. Бұлардан басқа болмыс өмірімізде кездесетін реалионимдердің этноним, космоним, зооним, фитоним, артоним, фалероним, менсоним, хрононим сияқты түрлері бар.
Қарағанды облысының Ақтоғай ауданы ежелден қазақы ел деп есептеледі, яғни тұрғылықты халқы, негізінен, қазақтар болған, ал әр жылдары түрлі саяси, идеологиялық науқан нәтижесінде келген басқа ұлт өкілдері аз әрі олардың өзі жергілікті тұрғындардың тіл мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрін тез игеріп, қазақы болмысқа бейімделген еді. Осы қазақы негіз Ақтоғай ауданының жер-су атауларынан да байқалады. Бұл атауларда аймақта қоныстанған елдің тұрмыс-тіршілігіне тән ерекшеліктер, тарихи тұлғалар мен оқиғалар ізі, табиғи құбылыстар, жер бедері, жан-жануарлар мен өсімдіктер әлемі көрініс тапқан.
Ақтоғай ауданының географиялық атауларының мемлекеттік каталогінде [3] 1495 топоним берілген, оның кейбіреуі тек бір ғана нысан атауы болса (мысалы, Маңдай), енді бірі 2 (Әулие, Ақтоғай, Қызыларай т.б.) не үш (Аққұдық, Көкдомбақ, Қаражал т.б.), тіпті 11-13 (Ақшоқы, Ақтас, Керегетас т.б) нысанға берілгені байқалады. Бұл атаулармен елді мекен, қыстақ, тау, өзен-көл, бұлақ, сай-сала, мола аталғаны байқалады, яғни аудан аумағында әр тарапта орналасқан айналаны, аумақты қоршаған табиғи ортаның, кеңістіктің жекелеген белгілері ұлттық таным арқылы бірнеше атаудың уәжделуіне негіз болған. Мәселен, Бала Дересін топонимімен ауыл, ескі қоныс, қыстақ, сай-сала аталса, Қарасу сөзі ауыл, тау, тұзды өзен, 4 өзеннің атауына айналған.
Аудан топонимдерінің басым бөлігі - ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырған көне атаулар. Алайда «Аудан тарихына байланысты азды-көпті қалам тартқан өлкетанушылар мен тарихшы атаулысы отаршылдықтың салдарынан Ақтоғай топырағына орыс мұжықтары келіп орналасуы болған жоқ деген пікірді негіздейді. Ол ауданның жартылай шөлейтті жер болуы мен мұнда осы ұлттың тұрғылықты өкілдерінің көп кездеспеуі салдарынан келіп туғандығы анық. Рас, аймақта орыс патшалығының бұл саясатына сай жаппай орналастыру орын алған жоқ. Бірақ мұнда да қазақтың шұрайлы және сулы да нулы желерін орыстың қара шекпендерінің зорлықпен тартып алуы болмай қалған жоқ емес, [4, 129]» деген пікірдің ақиқаттығына да осы каталог деректері куә. Оны ел аузындағы әңгіме мен ел арасында қолданылатын атаулар да нақтылай түседі. Мәселен, қазіргі Шабанбай би ауылы мен Қызыларай ауылдық округі шектес жердегі Шылым қыстағының атауы қазақ даласына келген переселендермен тығыз байланысты. «Кеңес дәуіріндегі «Қаратал» совхозы, қазір шақта «Шабанбай би ауылы» аталатын елді-мекенінің колхоздастыру кезеңі басталғанға дейінгі бұрынғы атауы – «Шылым». Тегі Қазан төңкерісі болғанға дейін де солай аталса керек. Ал негізгі тарихи аталуы қазір белгісіз, ұмытылып тарих қойнауында қалды» дей келіп, «Ал Қара Иван, Сары Иванның үйлері тура «Шылымның», яғни қазіргі «Шабанбай би» ауылының өз басында болған. Жердің бұрынғы төл атауын жоғалтып, тура осылайша жаңадан аталуы да келген осы орыс мұжықтарына байланысты. Өйткені бұлар егін егіп, бау-бақша салып, махорка үшін темекі еккен. Жергілікті жұрт олардан насыбай үгуге қосу үшін темекі жапырақтарын алып отырған. Жолда кездескен адамнан жөн сұраспайтын қазақ бар ма, «Қайда бара жатсың?» деген сұраққа «Шылым алуға барамын» деп жауап беріп, содан жердің атын осылай атап кетсе керек» деген тұжырым жасайды. Бұл пікірді қызыларайлық көнекөз қариялар да қостайды.
Қазақ халқының ежелгі рулық қоныстануына байланысты ауданның әр аумағында белгілі бір руға жататын ағайындас, туыс адамдар шоғырланып орналасатыны белгілі, сондықтан топонимдер де осы жиынтық мағынамен уәжделетін болған, мәселен, Совет үкіметінің алғашқы орнаған кезінде осы аталған жерлерде қосшы ұйымдары, бірлестіктері құрылған. Сондай қосшы ұйымы қара рулары жерінде 1925 жылы «Бес Ата» атымен құрылғанын қызыларайлық С. Әділов [5], «Қызыларай» [6] кітабының авторлары көрсетеді.
ХХ ғасырдың басында Қарқаралы уезі, Темірші болысына қарап, Алтыншы ауыл аталған Қызыларай жерінде 1925-1926 жылдары одан басқа Ақжарық, Қалмақбас, Үміт, Жұмыскер қосшы ұйымдары құрылған.
Аталған ұсақ серіктестіктер ірілендіріліп, 1929 жылы Мәдениет колхозы құрылады. Бұл аумақта құрылған Кеңасу, Саржал, Жұмыскер, Мәдениет колхоздары біріктіріліп, 1939 жылы Қоңырат ауданы құрамына енеді.
1950 жылы Кеңасу, Жұмыскер, Мәдениет колхоздары бірігіп, Маленков атына ауыстырылады. Қызыларай колхозы деп 1952 жылдан бастап аталады. Қазір бұл ауыл Қызылрай ауылдық округі ретінде Ақтоғай ауданының құрамында.
1959 жылы идеология салдарынан колхозға «Қазақстанның 40 жылдығы» атауы беріледі. 1963 жылдан бастап Қызыларай совхоз, ауыл шаруашылық ұжымы, шаруа қожалықтары қауымдастығы, ауылдық округі сияқты әкімшілік-аумақтық бөліністер атауы ретінде орнықты. Байқалып отырғандай, бір ғана ауылдың атауы соңғы 100 жылдың көлемінде бірнеше өзгеріп, кейінгі тарихи-әлеуметтік, саяси-мәдени оқиға-құбылыстармен уәжделген. Мұндай өзгерістерді басқа елді мекен атауларынан да байқауға болады, мысалы, совет идеологиясы белең алып тұрған кезеңде қазіргі Қусақ ауылдық округі жерінде 1936 жылы «Таң», «Молотов», «Береке» аталатын колхоздар болған; 2018 жылы 90 жылдығын тойлаған Сарытерек ауылдық округі аумағында Каганович, Ленин колхозы болды; Жидебай ауылдық округі аймағында Сәуле, Киров, Пушкин, Тельман, Буденный ұжымшарлары құрылған; 1930 жылы Тасарал ауылы Ағалық артелінің негізінде «Қызыл қазақ» балық аулау колхозы болып құрылды. Қазір байырғы эндонимдермен аталатын елді мекендердің кейбірі ел арасында басқаша аталған кездері де болған. Ақтоғай ауданының орталығына жақын орналасқан Сәуле ауылын қалың көпшілік біраз уақыт МТС (ЕМТС) атады, себебі бұл жерде бүкіл аудандағы машина, тракторларды жөндейтін станция орналасты.
Каталогке кірген атаулар арасында Алтыуайт (қыстақ тау, Жантау т. солт.-шығ., Ақбиік т. оңт.-бат.), Аяқтуайт (тау, Тышкан т. солт.-бат., Айыртас т. оңт.-бат.), Бастуайт (тау, тау, Тышқан т. солт.-бат., Шұбарайғыр т. оңт.-бат.58-б) Туайт (қыстақ) атаулары назар аудартады. Ғылыми айналымдағы деректердің бірі бұл күрделі атаулар құрамындағы екінші компонентті көне түркі тіліндегі сөзбен байланыстырады [7]. Бұл компонент туралы осы пікірді келтіре отырып, ономаст ғалым Т. Жанұзақ оның мағынасын екі түрлі түсіндіреді: Алтуайт тауына қатысты сөздік ұяда «Ал жергілікті халық аңызы бойынша, Ақтоғай ауданы жеріндегі биік құз, терең аңғарлы осы таудың озық бір сайында Алтуайт деген батырды жаулар өлтіріп, тау сол батырдың атымен аталған көрінеді (Эксп. мат. 1982 ж. ақпар беруші Ахметов Қабыл, 81 жаста). Біздің байқауымызша, халық аңызы материалы шындыққа жанасымды әрі анық, нақты сияқты» [8, 40] десе, Аяқтуайт топонимін былай сипаттайды: «Аяқтуайт - тау, биік 692,4 м. (Бастуайт тауының сілемі). ...Атаудың бірінші сыңарындағы «аяқ» сөзі «төменгі жақтағы» деген топонимдік мағынаға ие деп қарасақ, оның «туайт» сыңарын Таулы Алтай, Шығыс түркі тілдеріндегі «табат» топонимінің параллелі, ол негізінен монғолдың давтай (<dobutaі) - «жоталы, төбелі, қыр, қыратты» сөзінің дыбыстық тұлғадағы өзгерген түрі деп қарауға болады. Демек, атаудың «туаит» сыңары монғолдың dobutaі сөзінің дыбыстық тұлғадағы өзгерген түрі деп білеміз. Олай болса, «Аяқтуайт» - «төменгі жақтағы төбелер мен жота, қырлар» деген мәнге ие деп жорамалдаймыз» [8, 51]. Зерттеуші Бастуайт орониміне қатысты да осы пікірін ұстанады. Негізі, ғалымның екінші пікірі нанымды әрі дәлелді сияқты, яғни аталған аумақтарда төбе-қыраттар кездесетіні ақиқат. Ал Ақтоғай ауданындағы Туайт қыстағының атауы сол жерде қыраттар болуына байланысты болар деген ойдамыз.
Аудан көлемінде Агрегат (қыстақ), Весна (село), Зеленай, Изолятор (қыстақ), Калинино, Ключики, Пожарная, Стандарт сияқты экзотопонимдер кездеседі. Бұлардың барлығы совет үкіметі кезінде пайда болған атаулар, яғни ірілендіру, орталықтандыру саясаты нәтижесінде тұрғылықты халық қоныстанған жерде кәсіптің жаңа түрін енгізу, орнықтыру мақсатымен елдімекендерді жаңа атаумен немесе жаңа қоныс салу арқылы көпшілікке кеңінен таныстырып, елдің құлағын да үйретті, тіліне де енгізді. Қазір бұл онимдер аудан тұрғындарының тек аға ұрпағына ғана таныс, себебі бұлардың көбінде қазір ел тұрмайды.
Топонимдердің енді біразы жергілікті халыққа эмоционалды тұрғыдан әсер еткен оқиғаларға байланысты пайда болған сияқты. Мәселен, Атқапқан (құдық), Аюатқанбұлақ, Ерімбетқонған гидронимдерін, Ешкіқырылған, Кішкенетабаққалған, Үлкен Табаққалған, Қалмақжатқан, Серкеқырған, Тектұрмас оронимдерін осы қатардан деуге болады.
Аудан топонимдерінің арасында флора және фаунаның әрқилы нысандары атауларының түр-түсті білдіретін сөздермен бірігуі арқылы жасалғандары жиі кездеседі. Мұндай онимдер қатарында Ақтоғай, Ақтүлкі, Ақсораң, Боздала, Көкбайтал, Көктас, Қаратал, Қызылтас, Сарытерек, Қарашоқы, Қоңырбел, Сұржал, Шұбартүбек атауларын келтіруге болады. Аталған онимдер компоненттері сын есім және зат есімнен болса, кейбір күрделі топонимдер сан есім мен зат есімнің бірігуінен жасалған, мысалы, Бірқара, Біркісі (шоқы), Екісор, Үшарал, Бескөл, Бесапан, Алтыбай, Төрткөл, Тоғызбай, Тоғызқұдық т.б. Жекелеген күрделі атаулар зат есім мен есімшеден тұрады, мәселен, Тайсойған, Қырымтыққан, Серікұстаған,Қалмақжатқан. Бұл топонимдердің екі сыңары да түсінікті.
Ақтоғай өңірінде антротопонимдердің мол шоғыры кездеседі, мәселен, Абай, Алшағыр, Әмірхан, Байжомарт, Нұркен, Шабанбай би, Нығыман, Өтей, Жүнісбек, Жақсыбай, Жидебай. Мұндай топонимдер халық, ел тарихындағы атақты тұлғалардың құрметіне қойылса, енді бірі белгілі бірі өңірдегі беделді, ықпалды, дәулетті адамдарды есте қалдыруды көздейді.
Қорыта келгенде, Ақтоғай өңірінің топонимдері пайда болуы, уәжделуі, жасалуы, өзгеруі, жаңғыруы тұрғысынан бірнеше кезеңді қамтитыны байқалады.
Пайдаланылған әдебиет:
1. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – 246 с.
2. Моэм С. Подводя итоги. – М.: Художественная литература, 1989. – 401 с.
3.Аршабеков Т.Т., Туғанбаев А.Н., Қожахмет М.Қ. Арқаның Ақтоғайы (Ақтоғай ауданының тарихы мен географиясы). – Қарағанды, 2018. – 514 б.
4. Смағұлов Ж.Қ. Абыз дала, Аңыз дала, Ақтоғай. Тарихи дерекнама. Алматы: Арыс, 2018. - 216 б.
5 Әділов С. Атадан ұл туса – өзі қалғаны, қыз туса – ізі қалғаны. – Қарағанды, 2014. – 231 б.
6. Қызыларай 90 жыл. – Алматы: Ү ш Қиян, 2017. – 472 б.
7. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Алматы, 1985.
8. Телқожа Жанұзақ. Тарихи жер-су аттарының түптөркіні. – Алматы: «Сөздік-Словарь» ЖШС, 2010. – 356 б.
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ