Сарыарқа-өзіндік табиғи бітім-болмысымен ерекшелетін, кесек тарихы, оқшау ерекшелігі бар, уақытпен бірге жаңғырып-жасарған мекеннің бірі. Бұл өте байтақ мекен, бай мекен. «Сары десе дегендей, бұл байтақ өлкенің мың сан өсімдігінен бастап, тау-тасына дейін сарғыш тартып жатады.
Қазақ тіліне “Сарыарқа” етене жақын, төл сөз, бірақ мағынасы күрделі. Ертедегі ата-бабаларымыздың кеңістікті бетке алғанда қашанда маңдайы оңтүстікке қарағаны осы сөзге себеп болуы мүмкін. Немесе оңтүстіктегі өзбек, қарақалпақ, лақай үшін “арқа” солтүстік деген ұғымның синонимі[1] .
Егер сақ заманында “мұртты қорғандар” салған көшпелі бетті шығысқа түзесе, ғұндардың кезінде бет алыстың өзгеруі де мүмкін. Сарыарқадағы ең ірі ескерткіштің бірі Домбауыл дыңының қасбеті де шығысқа бағытталған. Бұл дәстүрді осы өңірдегі Қарадың, Үйтастардан да байқаймыз.
Мұнымен қатар “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырында болған әңгіменің шыққан жері Сарыарқаға ұқсайды:
Көшеді қысы-жазы дамыл көрмей,
Біраз елі қалды оған ермей
Сағынып Сарыарқаны қайта көшті,
Мазалы ел ішінде рахат көрмей,
Көрмессің Қарабайдай жарым есті,
Бірталай көше-көше күні кешті[2] .
Сарыарқа сөзінің түп төркінін қарастырсақ, ертедегі түркі тілдері ескерткіш сөздігінде “сары” тұлғалы сөздің “бағыт,жақ, жан-жақ” тәрізді мағыналары бар. Қазіргі түркі тілдері ішінен чуваштарда – “сарлака” сөзінің “кең байтақ, көлемді” сияқты ұғымдарын кездестіреміз. Түркі тілдерінің енді біреулерінде, чұлым татарларында “сара” немесе “саһра” – біздің түсінігіміздегі “қыр, дала” орнына қолданылады. Сонымен қатар “арқа” тұлғасының мағынасы “солтүстік” немесе “батыс” екендігіне топшылау айтылған. “Дала” мағынасындағы “сара” тұлғасы “арқа” мен біріккен тәрізді[3]
«Сарыарқа кімдікі екендігі туралы» атты Мәшһүр Жүсіптің тарихи әңгімесінде, бұл кең байтақ өңір бұрын-соңды өткен көп ел-жұрттың қонысы болғаны айтылады: "күнбатысы – Сырдария, күншығысы – ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі – Жетісу, солтүстігі – Еділ, Жайық. Сол төрт судың арасы заман қадимде Дәшті Қыпшақ аталған қыпшақ жұртының қонысы еді» - деп жазды.
Сарыбел десе қазіргі бізге Иманжүсіп ақынның: «Абылай аспас Арқаның сары белі, Қуандық пен Сүйіндік жайлайды елі», деген әні естілгендей болады.
XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың басында Сарыарқа жерінде мамыражай тіршілік болған емес. Бұл заман Евразияның кең байтақ далалык өңірін мекендеген көшпелі ұлыстардың өрісі қысқарып, жан-жағынан жау анталаған кезең еді. Батыстан жауар бұлттай түнеріп Ресей империясы төнсе, Шығыстан Мәнжүр әулетіне бағынышты қара құрттай Қытай қаптап келді.
Жоңғарлардың жойқын шабуылының нәтижесінде қазақ жасағы шайқас даласында 100 мыңға жуық сарбаздан айырылды. Қорғансыз халықтың шығыны одан да көп болды, Түркістан, Сайрам, Ташкент қалаларын басып алды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде әрбір он адамның төртеуі қаза балғаны туралы деректі Ш. Құдайбердіұлы да қостайды. Қорғануға мұршасы келмеген ел Талас, Боралдай, Шыршық, Арыс, Сырдария өзендері бойында әсіресе көп қырылды. Тірі қалғандар ата мекенін тастап шықты. Тарихта бұрын болып көрмеген алапат құбылыс – қазақ халқының үдере қашқан босқыншылығы туды.
Шығыстағы қазақ рулары ығыса келе Есіл, Тобыл, Орал өзендеріне дейін тірелді. Сарыарқада жүрген казақ рулары Есіл, Нұра, Сарысу бойы көшіп-қонып жүре берді.
Жоңғарлардың жойқын шабуылының нәтижесінде қазақ жасағы шайқас даласында 100 мыңға жуық сарбаздан айырылды. Қорғансыз халықтың шығыны одан да көп болды, Түркістан, Сайрам, Ташкент қалаларын басып алды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде әрбір он адамның төртеуі қаза балғаны туралы деректі Ш. Құдайбердіұлы да қостайды. Қорғануға мұршасы келмеген ел Талас, Боралдай, Шыршық, Арыс, Сырдария өзендері бойында әсіресе көп қырылды. Тірі қалғандар ата мекенін тастап шықты. Тарихта бұрын болып көрмеген алапат құбылыс – қазақ халқының үдере қашқан босқыншылығы туды.
Шығыстағы қазақ рулары ығыса келе Есіл, Тобыл, Орал өзендеріне дейін тірелді. Сарыарқада жүрген казақ рулары Есіл, Нұра, Сарысу бойы көшіп-қонып жүре берді.
Сарыарқаныңнулы Нұра бойын бір жағы Қуандық, бір жағы Сүйіндік болып жаз жайлауы ретінде қатар көшіп-қонатын болған. Елді Әбілмамбет хан, Қаздауысты Қазыбек би, елдің көмекей әулиесі Бұқар жырау, еліне қалқан болатын Нияз, Бөгенбай, Жалаңтөс батырларымен танымал болған заман. Әбілмәмбет ханмен және Абылай сұлтанмен қатар Орта жүзге билігін жүргізді. Сарыарқаныңнулы Нұра бойын бір жағы Қуандық, бір жағы Сүйіндік болып жаз жайлауы ретінде қатар көшіп-қонатын болған. Сол кезден қазақ нулы жерді, сулы жердің бойын жағалап қоныстанды. Қуандық Сүйіндік рулары осы Тоқсымақтың бойын бірі шығысы бірі батысын ала қатар қоныстанған болу керек.
Осы өңірдің тарихи жазба деректерде тарихи оқиғаларға қатысты баяндалуы бұл Орта жүздің белгілі батыры Нияз батырға қатысты айтылады.
«Қытай деректемелеріндегі Қазақстан тарихы» атты сериясымен шыққан бұл «Цин патшалық дәуірінің мұрағат құжаттары» топтамасындағы маньчжур тіліндегі қазақ ру- тайпаларындағы отбасы саны туралы тізім дәптері бойынша 1758 жылы Нияз батырдың билігінде арғын ұлысының алтай атасынан 3000 отбасы, абақ-керей ұлысының 500 отбасы болғаны жазылған. Аталған жылы арғын ұлысының қанжығалы атасының – 2000 шаңырағы Бөгембай батырдың қоластында, Тарақты руының 400-ге жуық отбасы Наймантай батырдың қарауында, Қазыбек би қаракесектің 2000 шаңырағын, Барақ батырда көкжарлы найманның 1000 отбасылары ғана болғаны айталады: «Биыл (яғни, 1758 ж.) алтай арғындарының Қазыбек би, Нияз батыр сынды адамдары Қарқаралы, Қазылық жерлеріне қоныстанған» - деп жазған[4]. Ал, батырдың жайлаған тағы бір жері – Нияз тауы аталған. Бұл мәліметтер, XVIII ғасырдағы қазақ ұлысының халық саны туралы, олардың қоныстаған жерлері, және ел басқарған тұлғалары туралы нақты мәліметтер береді.
Нияз батыр қыс айларын Түркістанда өткізгенімен, жаз жайлауға Ақтау, Ортау, Қызылтауға, Есіл, Нұра, Сарысу өзендерінің бойына, Қорғалжын көліне, Қарқаралыға, Қазылыққа, Аюлы мен Қаракөлдің аумағына көшіп келіп, қоныстап жүрген. Жоғарыда аталған Маньчжур тіліндегі Қазақ тайпаларындағы отбасы саны туралы тізім дәптерінде: «Биыл (1758 жылы ) алтай арғындардың Қазыбек би, Нияз батыр сынды адамдары Қарқаралы, Қазылық жерлеріне қоныстанған», деген жазбалар кездеседі. Ал, батырдың жайлаған тағы бір жері - қазіргі Қарағанды облысы Осакаров елді мекенінің шығысында 35 шақырымдай жерде, Вольск елді мекенінің солтүстік - шығысында 20 шақырымдай жерде орналасқан тау Нияздың атымен аталған. Бұл атау осы төңіректі жайлаған Алтайдың батыры Нияздың есімімен байланысты.
Иманжүсіптің өлеңіндегі:
Абылай аспас Арқаның Сарыбелі,
Қуандық пен Сүйіндікпен жайлайды елі.
Қырық мың жылқы су ішсе лайланбас,
Нияздың Аюлыда Қаракөлі–деген жолдары осыған дәлел.
Осакаров ауданындағы адыр-төбелердің, қырат-жондардың ескілікті атауы Сарыбел. Нияз батырдың жайлаған жері болғандықтан, Абылай хан бұл өлкеге қоныс теппеген. Аюлы мен Қаракөл деген жер аттары да осы өңірде кездеседі.
ҚарМУ тарих факультеті экспедициясы зерттеуінің нәтижесінде жасалған Ақмола уезіндегі қазақтардың жерді пайдалану және жайылымдық аудандары картасында №51 деп көрсетілген ортақ жайлаудағы бір жайылымның аты «Нияз» деп аталған.Бұл жерді XVIII ғасырда өмір сүрген атақты батырлардың бірі – Нияз жайлаған[5].
Ал, келесі бір, «Книга Акмолинского Окружного Приказа о летних и зимних кочевках казахов на 1865 год» атты мұрағаттық құжатта Сайдалы-Алтай руы қазақтарының «Бүйрек тал» деген жерге жаз жайлап, көшіп келетін жолдары: «по рекам Сарысу, Нуре, Ишиму, Кундуздам, Куланотпесу, Худайменды Карасу, Исеню и Манак, Актас, Искене, Ку..ды, Джиланды, Бурутал, Конырадыр, Актаста, Чортандах, Батпаку, Тузды карасу, Айтын карасу, Белагач» – деп көрсетіледі. Бұл жерлерді де ертеректе Нияз батырдың қоластында болған Алтай – Сайдалы рулары мекендеген.
Мәшһүр Жүсіп бабамыз жазып кеткен Абылай туралы «Абылай аспас Сарыбел» деген аңыз әңгіме тіл ұшына тағы орала кетеді.
«Сарыарқаның кімдікі екендігі туралы» еңбегінде Мәшһүр-Жүсіп көбінесе аграрлық мәселе төңірегінде сөз қозғап, тереңнен сыр шертеді. Отарлау саясатының салдарынан мал өрісі тарылып, ел арасында арандатушылықтың кең өріс алғанын сынға алады. Қалай дегенмен де «Сарыарқаның кімдікі екендігі туралы» еңбегі бірнеше нұсқадан тұрғанымен де көтерген мәселесі мен мазмұны жағынан бір мақсатты көздегені ақиқат. Себебі Мәшһүр-Жүсіпті осы кітапты жазуға итермелеген қоғам заңдылықтары болса керек. Себебі ол: ««Қазақтың осы күнгі әңгімесі»-деп, сөйлеп, «Сарыарқа»-деп ат қойып Сарыарқаның кімдікі екендігі екенін әйгілеу үшін ...»,- деп, ескертіп өтеді[6]
Айырылған біздің қазақ Есілінен,
Өзінің болған емес кесірінен.
Жер-мүлкі шаруаның қызықты еді
Қойнында құшақтаған жесірінен.
Адасып осы күнде қазақ қалды
Бұрынғы ата-баба рәсімінен.
Жылқыға керек жерге егін салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсібінен.
Жайлауы баратұғын тарылған соң,
Айырылды мал да, жан да несібінен.
Мұжықтың кесірінен қыс көбейіп,
Кеміді төрт түлік мал өсімінен.
Зынданда не шаһбаздар нақақ жатыр,
Ұлықтың қылған зорлық кесімінен.
«Сарыарқаның кімдікі екендігі туралы» еңбегінде жер су аттарының шығу тегіне тоқтала келе, жердің бабаларымыздан аманат болып жеткенін ескертеді. Мәшһүр-Жүсіп: «... Бұл қазақ иесіз жатқан жерге текке келіп ие болған жоқ. Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, Қаздауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек замандарында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаумен алысып, жатпен соғысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз сарбаздарды жау жолында оққа ұшырап өліп, сөйтіп алынған жер еді»,-деп, Сарыарқадағы жерлердің киелілігі батырлардың ошағы және ерлік пен батырлықтың куәсі болуымен құнды екенін жазады.[7]
Айырылды біздің қазақ Нұрасынан,
Атаның мекен салған мұрасынан.
Законды жылқышы мен қойшы білді
Үйреніп мал қамайтын қорасынан.
Жұмысы партияның қуаттанды,
Халық-жұрттың жаман ырым жорасынан.
Ақша үшін ауызы ашылған жүзқараның
Сөзі жоқ айтар түзу турасынан.
Әртүрлі қысымшылық болып еді,
Сасқандай жұрт жаңылып тобасынан.
Халқына мархабатты сөзін естіп,
Патшаны жұрт тастамас дұғасынан.
Орысқа мынау жерің керек десе,
Әркім-ақ жылап көшті ұясынан.
Ұлыққа бізден барып арыз айту
Шыңның да қиын еді-ау қиясынан.
Ұлықтың құзырына қалам тартқан
Айта алсаң, болар ердің сиясынан.
Қазақтан баса көктеп жер алуды
Әдет қып алып еді крестьян.
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының аяғындағы реформаға дейін Нұра, Осакаров аудандары территориясын мекендейтін қазақ рулары 1832 жылы құрылған Ақмола сыртқы округінің құрамында, ал Ботағара ауданын мекендейтін қазақ рулары жартылай Ақмола, жартылай 1833 жылы құрылған Баянауыл, жартылай 1824 жылы құрылған Қарқаралы сыртқы округінің территорияларын жайлап жатты.
ХІХ ғасырдың орта тұсындағы аталған аудандарды мекендеген қазақ рулары туралы мәлімет 1839-41 жылдардағы архив құжаттарында сақталған.
Бұл құжаттардың бірінде Акмола сыртқы округінің құрамына кіретін қазақ рулары болыстарының билеушілерінің тізімі берілген[8]. Тізім 1839 жылдың сәуірінің 22-сінде жасалған.
Келесі бір архивтік құжатта Акмола сыртқы округінің құрамына кіретін қазақ болыстарының тізімі әр болыстағы ауыл мен үй саны және руладың жазғы жайлау, қысқы қыстаулары туралы мәліметтермен бірге көрсетілген. Құжат 1841 жылдың 2 қазанында басталып, 29 қарашада аяқталға[9] Бұл деректен шығаратын қорытынды - қазақтың бір руының ғана көшінің жалпы қамтитын жерлерінің радиусын алмай-ақ, тек жазғы жайлауы мен қысқы қыстауының ара қашықтығын алып қараса - 150 ден 300-400 шақырымға дейінгі жерді алып, негізгі қоныстары жоғарыда аталған аудандар территориясында болмаса да көшу барысында осы территорияларға дендеп кіріп, өзендер мен көлдерді бойлай көшіп, төсекте басы, төскейде малы қосылып, аралас-құралас тіршілік етіп жатқанын көреміз
Келесі бір 1865 жылғы архив құжатында Ақмола округінің құрамына кіретін болыстар, оларды құрайтын қазақ руларының жазғы көші мен қысқы қоныстары, ауыл, ондағы шаңырақ пен ер және әйелдердің саны тізілген[10]
| 15 | Сайдалы-Алтай Болыс билеушісі - Қаңтарбай Меңдекин Рулары: Н и я з, Қуандық, Айт-құл, Ад бай, С шанбай, Ка , бұлардың ішіндегі белді ру – Н и я з, себебі: басқа-лары осы рудың атымен аталған
| 6 | 679 | 1549 | 1437 | Жазғы жайлаулары: Сары су, Нұра, Есіл, Құндызды, Құланөтпес, Құдайменді, Карасу, Есен, Көкбекті өзендері бойы, Шалқоңыр, Сасық тал?, Манақа, Ақтас, Ескене, Құлынды, Жыланды, Бүйректал (Б у р у т а л – архив нұсқасы , Қоңыр адыр, Ақтасты, Шортанды, Батпақ, Тұзды қарасу, Айтын қарасу, Белағаш деген жерлер; Қысқы көштері: Қуманақа, Сартау, Тас құралы, Қазан шұңқыр мекендерінде, Жыланкөлде?, жартысы , Қыдырәлі, Қойтас. |
Бүйректал өзені осы Тоқсымақ көлінің оңтүсітк батысында орналасқан.
Келесі бір аңғаратын мәселе – көштің тарылуы. Мысалы: 1860-шы жылдарға дейін қазақ рулары оңтүстіктен солтүстікке, оңтүстік шығыстан солтүстік батысқа және керісінше бірнеше болыстың аумағын кесіп өтіп, даланы ен бойлап жайлап жүрсе, енді өз болысының шеңберінен шығуға тиым салынғандықтан, қыстауынан алыс шыға алмайтын болған.
Ақмола ояздығы бойынша барлық қазақ ауылдарының саны ХІХ ғасыр соңында 2503 жетті. Арғын баласы Қуандық рулары Есіл өзенінің басында да, орта ағысы бойында да ауыл-ауыл болып отырды. Ақмола айналасындағы көлдерді, Нұраны, Құланөтпеске дейін. Қуандық балаларының жерлері Бетпақ даланың шөлдерінде де жатты. Шерубай Нұра өзені бойындағы аталар Ұлытау жерлерінен келді. Есіл өзен бойындағы Арғын баласы Қуандықтың рулары Қорғалжында да отырды. Мұнда Қуандықпен Сүйіндіктің бір тармағы, сондай-ақ Атығай мен Қыпшақ рулары болды. Қуандық балалары Ертіс жағынан да, қарқаралы ояздығы жағынан да Ақмола төңірегіндегі ағайындарына таянып отырды.
Арғынның үлкені Мейрам сопы балаларының жолы тек арғын ішінде ғана емес, сондай-ақ жалпы Орта жүз ішінде алдымен тұрды. Бұл туралы атақты ақын Нұржан Наушабайұлы былай жазды:
Бегендік, Шегендікке және келдік,
Қуандық мырза төртінші би Сүйіндік,
Үш жүздің баласы бас қосқанда,
Байлық, бақыт осыларда, һәм үлкендік – деп.
Рулар туралы шежірелік таным бір жағынан тарихи білім болса, бір жағынан рухани тірек, сондай-ақ билік жүргізу, саясат пен идеологияның іргелі негізі болған.
Төртуыл одағын құрған басты 12 рудың ауылдары сегіз болыстықты құрап, Баянаула дуанының таулы жерлерін мекен ететін болған. Ал олардың көш бағыттары мен көш жолдары, жалпы жазғы көштің шекаралары, Ақмола округының шығыс шекарасындағы Орынбор даласына дейін жалғаса беретін болған. Бұлардың ішінде алдымен Құлыке-Қаржас руының аты аталады[11].
Құлыке-Қаржаста Телі, Әлімбет және Ойым сияқты ірі 3 тарам ел бар, барлығы тоғыз атадан құралады. Телінің ішінде Анай, Талас, Тоқсан сияқты үш үлкен атаның орнына енді Мырзағұл, Құдайқұл, Құл, Таз, Жәдігер, Байқонды, Кенжебай, Елгелді сияқты кіші аталардың ұрпақтары өсіп-жетіліп жеке-жеке руға айнала бастаған. Олардың ішінде ең ауқаттысы – Мырзағұл ұрпақтары. Қалған аталар дамырзағұл атануға тырысады.
Әлімбеттің ішінде бұрын болған Қасаболат пен Дәулет сияқты екі үлкен атаның орнына енді оның ұрпақтары өсіп-жетіліп, Қасаболаттың балалары Жапақ, Жайнақ, Жайпан, Жылқыайдар, Табылдымен Бапақ және Дәулеттің Байболат, Жиенәлі, Ақша, Маман, Манақ сияқты кіші аталарыда жеке руға айналуға таянған.
Мойын-Алтай болысының қыстау мен көш жерлері. Жайлаулары: Ботақара, Шешенқара, Елтоқ Шат, Қызылжар, Нұра, Есіл, Құндызды, Қарағанды, Қоянды, Көкпекті; қыстаулары – Енем-Түнқатар ауылы қыстауларымен бірге. Мұрат руы Сасық Қопа, Соқыр, Сораң және Байдәулетте.
Тасболат руының қыстау жерлері – Саумалкөл, Қарағанды өзек құдығы, Тілеушоқы, Шідерті, Өлеңті, Қарақөл, Аюлы Нияз, Тоқсымақ көлі, Есіл, Айғай төбе, Қоянды, Анай тасы, Бұйрат, Мокше; жайлау жерлері – Далба, Бүркүтті, Көкдомбақ, Шідерті, Керегетас, Жыланды, Шолақтас.
Қазақ даласына қоныстанушылардың келе бастауы бірнеше сатыдан тұрады. Алғашында қоныстанушылар өз еріктерімен келе бастаған. Мемлекет тарапынан бұл мәселені қолға алу XVІІІ ғ. басындағы Ресей шекарасын қорғау мақсатында бекіністер мен казактың әскери шептерін сала бастаудан, ХІХ 30-шы жылдары Мемлекеттік Мүлік Министірлігінің басшысы гр. Киселев қолға алған, аз көлемдегі мемлекеттік крестьяндарды қоныс аудару арқылы іске асқан болатын. Өлкені отарлауға орыстарды жер аудару да қызмет етті[12].
Бірақ, ХІХ ғасырдың ортасындағы реформадан кейін де стихиялы қоныс аудару, мемлекеттік қоныс аударудың алдында жүрді. Қоныс аудару ісін жоспарлы түрде іске асыруға мемлекет тек 1885 жылы ғана, алғашында әкімшілік тұрғысынан, ал 1889 жылдан бастап заң жағынан да араласа бастайды. 1890-шы жылдың басынан бастап Сібірді (Қазақстанды) қоныстандыру ең алғаш рет мемлекеттік мәнге ие болды. Қоныстандыруды жалпы басқару Патша мұрагерінің председателдігімен құрылған Сібір темір жолы Ерекше Комитетіне жүктелді.
Крестьяндарды крепостной құлдықтан босатқан 1861-інші жылдан 1885 жылға дейін Оралдың бер жағына (Қазақ даласына қарай) 300 мың қоныс аударушылар келген. Келесі 20 жылда – 1885-1905 жылдары - 1 млн 520 мың 750 қоныс аударушылар келген. Ал соңғы 5 жылдың ішінде – 1906 – 1910 жылдары - қоныс аударушылар саны 2 млн. 516 мың 075 адмға жеткен.
Сонымен, қоныс аударудың бір жылғы орташа көлемі бірінші кезеңде – 1861-1885 жылдары – 12 000 адамды құраған, екінші кезеңде – 1885-1905 жылдары – 6 есе өсіп, 76 000 адамға жеткен, ал соңғы кезеңдегі бесжылдықта – 1906-1910 жылдары – бір жылда орташа есппен қоныс аударушылардың саны 500 000 адамға жеткен.
Қоныстанушылар алғаш келіп қоныстана бастағанда участоктер жергілікті жердің атымен аталған. Кейін жиналыс ашып, келімсектер өз атауларын қойып, өзгертіп отырған.
Озеро Токсумак вторая половина ХІХ века. РФ. Омский областной архив . қ 198.
Ауылдың әкімшілік тарихынан
РСФСР-дің Бүкілроссиялық Орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің Қырғыз (Қазақ)АССР-ін құру жөніндегі 1920 жылғы 20 тамызындағы Декреті бойынша қазақ ұлттық мемлекеті жарияланумен бірге оның әкімшілік –территориялық бөлінуі облыстар мен уездерінің құрамы белгіленген болатын. Республика құрамындағы Семей облысына, Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уезері болы. Ал Ақмола облысына Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері мен Омбы уезінің жартылай қарады.
Семей губерниясы КазЦИК –тің 1920 жылғы 11 желтоқсандағы бірінші сессиясының қаулысымен құрылған болатын. Оның құрамына Зайсан (23 болыстық ), Қарқаралы (24 болыстық), Семей (49 болыстың) , Өскемен (39 болыстық) уездері енген болатын.
1921жылы 25 көкекте КазЦИК-тің Төтенше өкілетті комиссиясының шешімімен орталығы Петропавл болып Ақмола губерниясы құрылды. Оның құрамына бұрынғы Ақмола облысының Атбасар (51 болыстық), Ақмола (75 болыстық), Көкшетау(63 болыстық), Петропавл (44 болыстық) уездері енді.
Осы Ақмола губерниясының 1920 жылы құрылған Асан-қайғы, Астахов, Больше-Михайлов, Вишнев, Жезді,Дон, Долинск, Қарағанды, Киев, Константинов, Красная поляна, Пролетар, Нецветаев, Ново-Черкас, Покорная, Промышленная, Полетар, Ростов, Снников, Сарысу, Сарыарқа, Спас, Троицкая, Трудовая, Ұлытау, Өспен, Чернигов, Шерубай-Нұра болыстықтарының территориялары кейін 1932 жылы Қарағанды облысының құрамына енгізілген болатын.
1923 жылдың қаңтарындаАмантау Нұра болыстығына Алексеев Конкратов, Николаев, Ново-Рыбинск, Приозерная, Урюпин-Саннников болыстығына, Байдаулет Құмкөл, Шарықты, Шерубай-Нұра-Қарағанды болыстығына, Киев-Захаров пен Чернигов болыстығына, Богулин –Қарағанды мен Нұра болыстығына қосылды.
Ауыл топонимдері
Біздегі сөз мәдениетінің бір тарамы – жер-су атаулары. Жер болған соң жердің барлығы жазық бола бермейтіні белгілі. Өзінің табиғи, геологиялық қалыптасуына орай жер бедері әртүрлі болады. Соның сипатына қарай адамның мал өсіру, егін салу сияқты басты шаруашылығын жүргізуіне орай жер аты да қалыптасатын болған. Қазақ халқының ертедегі ата-бабалары, табиғатқа етене жақын, жер-суға үнемі тамырлас өскен. Сондықтан сол ортаға қатысты атауларды тау-жоталардың бедерін, дарқан даланың келбетін дәл бейнелеп, оның сипатына лайық қисынмен атаған.
Топонимика саласындағы атаулардың ішінде саяси тарихтың ықпалына көбірек түсіп, өзгеріске жиі ұшырап жататын түрі – елді мекендер атауы. Елді кім билесе – сол, өз билігін заңдастырудың, яғни, мойындатудың бір құралы ретінде, өзінің жүргізіп отырған саясатына ыңғайлап, елді мекендердің атауын өзгертуге тырысады.
Бүйрек тал өзені. Бүйректал - жер-су, өзен аты. Есіл өзенін маңайлай ағатын кішкене өзенше. Бірнеше ру бас қосатын құнарлы жер болғандықтан тарихи деректерде жиі кездеседі
Нияз тауы Нияз - тау. Осакаров ауданының солтүстік-шығысында аралары бірнеше жерден үзілген тау, Ұзындығы 50 км, ені 15 км болып солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле созылып жатыр. Бұрынғы Шідерті тауының кейінгі түста қойылған атауы болыу ықтимал. Қаз. этноним бойынша қойылған атау, бірақ иран тілі негізіндегі сөз. Нияздың баурайынан Есіл өзені, Шідерті өзенінің салалары бастау алады.
Нияз таулары. Бірсыпыра өңірді алып жатқан Нияз таулары Жақсы және Жаман Нияз болып бөлінеді. Жақсы Нияз Сарыбел ауданының сотүстігіне қарай орналасқан биіктігі 800 м. сәл ғана асады. Бұл жер қысқа ыңғайлы, әсіресе қыс айларында мал қыстатуға жайлы болғандықтан Жақсы атанған. Ал қысты күні қары мен бораны көп оңтүстік жағындағы Нияз қырлары “Жаман” аталады. Бұл көшпелі мал шаруашылығының ыңғайына қарай қойылған сипаттама деп түсіну керек.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған тау жүйесі. Мал қыстатуға байланысты ертеде Жақсы және Жаман деп бөлген. Солтүстік бөлігі /Жақсы/ мал қыстатуға ыңғайлы, қар аз түседі. Нияз – ХҮІІ-ХҮІІІ ғ. бірінші жартысында өмір сүрген атақты батыр, ру көсемі және елші. Қазақ ханы Әбілмәмбетті хан көтерген, Түркістан маңына билік жүргізген, қалмаққа және өзбекке елшілікке сан рет барған адам. Руы Арғын - Қуандық ішінде Сайдалы. Тарихи деректерде Сайдалы Нияз атанады /немесе Нияз Туркестанский/.
Есіл - Осакаров ауданының ең атақты өзені. (Орыс тілінде өзен Ишим деп аталады,) Ол Қазақстанның орталық, солтүстік облыстарын басып өтіп, Ертіс өзеніне қосылады да әрі қарай Объ өзеніне барып құяды. Белгілі топономист Г.К. Қонқашпаевтың пікірінше «Есил» - «скрученно-волнистое течение» дегенді білдіреді. Яғни өзен суының бұралып, арқан сияқты есіліп ағатынын байқатады.
Есіл өзеніне келетін болсақ, оның бастаулары да Нұра өзені сияқты екі сала болып басталады. Екеуі де Нияз тауларынан, бірі Жақсы Нияздан, екіншісі Жаман Нияздан басталады. Осыдан басталып Қоңыр адырдың оңтүстік беткейімен солтүстік-батысқа қарай ағады да Жарқайың ағаш тұсынан кілт бұрылып тікелей солтүстікке қарай тартады. Сонымен Есіл өзенінің негізгі ағысы біздің облыстың шекарасынан тыс қалады
Тоқсымақ көліауылдың солтүстік батысында орналасқансуы тұщы ,көктемгі қар суынан жиналады. Аумағы аумағы 5,7 км2 , ені 3,2 км, кейбі жері ені.2,8 км, шамасынды судың тереңдігі4 м, су жинақту қоры 9,2 млн. м3. Көл көктемгі сумее қатар жер асты суларымен толығып отырады. Жағалауы жайлы құмдақ. Көлде балықтың бірнеше түрі бар.
Тасболат руының қыстау жерлері – Саумалкөл, Қарағанды өзек құдығы, Тілеушоқы, Шідерті, Өлеңті, Қарақөл, Аюлы Нияз, Тоқсымақ көлі, Есіл, Айғай төбе, Қоянды, Анай тасы, Бұйрат, Мокше; жайлау жерлері – Далба, Бүркүтті, Көкдомбақ, Шідерті, Керегетас, Жыланды, Шолақтас.
Аршабеков Темірғали Қарағанды облыстық ғылыми –техниалық құжаттама жөніндегі архив басшысы
Әдебиет тізімі:
1.Нұрмағанбетұлы Ә. Жер судың аты-тарихтың хаты. Алматы: Балауса, 1994. – 64 б
2.Марғұлан Ә. Қозы Көрпеш – Баянсұлу кешені. Алматы: Өнер, 1994. – 34 б.
3.Нұрмағанбетұлы Ә. Жер судың аты-тарихтың хаты. Алматы: Балауса, 1994. – 64 б
[1]Нұрмағанбетұлы Ә. Жер судың аты-тарихтың хаты. Алматы: Балауса, 1994. – 64 б
[2] Марғұлан Ә. Қозы Көрпеш – Баянсұлу кешені. Алматы: Өнер, 1994. – 34 б.
[3] Нұрмағанбетұлы Ә. Жер судың аты-тарихтың хаты. Алматы: Балауса, 1994. – 64 б
[4] Қазақ хандығы мен Цин патшалығының саяси-дипломатиялық қатынастары туралы қытай мұрағат құжаттары т1. Құрастырған қытай деректермелерін аударған. Кіріспесін, ескертулері мен түсіндірмелерін жазған Б. Еженханұлы. Алматы «Дайк-пресс» баспасы. 2009. 40 б
[5] Аршабеков Т.Т., Жакин М.С., Жұмабеков Ж.А. Қарағанды облысы Нұра ауданының топонимикалық картасы: тарихи негіздеме. Монография. Қарағанды: Гласир баспасы, 2009. – 216 б.
[6] Мәшһүр-Жүсіп Шығармалары. 8 том. Павлодар 2006 жыл, 276 б.
[7] Мәшһүр-Жүсіп Шығармалары. 8 том. Павлодар 2006 жыл, 276 б.
[8]Қазақстан Республикасы Орталық мұрағат /Қ-374. Т-1. І-196. 2 об.,3,3 об.,4 п./
[9]Қазақстан Республикасы Орталық мұрағат. /Қ-374. Т-1. І-911. 20 об.-23 п./
[10] Қазақстан Республикасы Орталық мұрағат Қ-744. Т-1. І-48. 10-14 п./.
[11]Алпысбес М.А., Аршабеков Т.Т. Бұқар жырау ауданының тарихы. – Қарағанды, 2012. – 480б.
[12]Аршабеков Т.Т., Жұмабеков Ж.А.,Жетпісов С.О. Бұқар жырау ауданының топонимикаcы. Қарағанды - 2014
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ