ХҮІІІ ғасырда Ақтау жерін Арғын Алтай тайпасын басқарған Сайдалы Барқы Нияз батыр жайлады. Орта жүз елінің шоқтығы биік тұлғасы, Әбілмәмбет ханның бас кеңесшісі әрі елшісі Нияз батыр туралы зерттеулерімізді арнайы әңгіме ретінде жариялап отырмыз.
1740 жылдан бастап Орта жүз рулары орыс патшалығының үстемдігін мойындады. Әбілмәмбет хан, Абылай сұлтан және Нияз батыр бастаған делегация Орынборда кінәз, генерал-лейтенант Василий Урусовпен келіссөз жүргізді. Әбілмәмбет пен Абылай басына құран көтеріп, Ресей патшалығына бодан болуға ант етті. Осы кезеңнен бастап, орыс мұрағаттарының құжаттарында Жаңаарқа жері туралы бірді-екілі деректер кездесіп отырады.
Орыс тарихында алғаш рет Петербор Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті, экономист, географ, тарихшы П.И.Рычковтың (1712-1777) «Топография или описание Оренбургской губернии» атты еңбегінде Жаңаарқа жеріндегі Ақтау таулары аталады [1]. Одан кейін 1771 жылы академик И.П.Фальктің ұсынысымен қазақ даласына саяхат жасаған Христофор Барданес Жаңаарқа жеріндегі Сарысу өзенінің бойымен жүріп өткен.
«...14. Река Сарасу вершины свои имеет из гор Бугулытакгай, как мне доводилось слышать, но о горе Актау, иль Арытау (Ортау – І.І) не мог я от киргиз уведомиться, о чем воспоминается в 1 части «Топографии Оренбургской» на странице 227...»[2]
Ал 1803 жылы қазақ даласы арқылы Бұхараға саяхат жасаған поручик Я.П.Гавердовский Ақтау тауларын аралап, былай деп тамсана жазды:
«Гора Актау лежит почти в самой середине главного направления Буглытагайских хребтов и есть из числа превосходнейших гор степи Киргизской. Снег в ущельях ее лежит почти чрез все лето. Лес растет в изобилии, вытекающие к западу ключи составляют источники рек Сарасу и Нуры, а на восток – ниспадающие родники. Она имеет около 50 верст в окружности; многие знаменитые ветви гор Буглытагайских берут свое начало от ее гордой вершины»[3].
Жаңаарқа жері туралы ресми мәліметтер қытай империясы және орыс патшалығының жазба деректері бойынша ХҮІІІ ғасырдан белгілі. Мысалы, Жаңаарқа жеріндегі Қарағаш орманы жөнінде 1762 жылы орыс ғалымы П.И.Рычковтың «Топография Оренбургская» атты еңбегінде айтылады (1). 1771 жылы академик И.Фальктің тапсыруымен қазақ жеріне саяхат жасаған Христофор Барданес «Киргизская или казацкая хорография» атты еңбегінде «... имеется не в дальнем расстоянии от устья упоминаемой в «Топографии Оренбургской» лес Караагач» деп Қарағаш орманы туралы дерек қалдырды 1796 жылы казак атаманы подпоручик Д.Телятников және сержант А.Безносиков арнайы тапсырмамен Тәшкенге шеккен сапарында Нұра өзені бойымен 55 шақырым жер жүріп, 22 шілде күні Қарасерке, Қараағаш межелі аумағына жеткені жөнінде жазған. Жердің сортаңдығын, бұлақтардың көптігін, шауып алуға жарамды шөптердің молдығын, талды, көктеректі, қайыңды орманның бар екенін атап көрсеткен. Келесі күні, 23 шілдеде орманның арасымен жүріп отырып, 35 шақырымнан кейін Жақсы Толағай тауының қарсысындағы Сарысу өзеніне құятын бұлаққа жеткен. Жүрген жолындағы орманның ағаштары құрылысқа жарамдылығын, жерінің құм екенін және сорлардың көптігін баяндаған. Бұл жерлерде Тама болысының билеушісі, Уәли ханның туысы Мағал сұлтан көшіп жүреді деп жазған.
Ш.Уәлихановтың еңбектері жинақтарында Жаңаарқа жеріне байланысты назар аударарлық бір дерек бар. Тәшкен құшбегісінің қазақ жеріне бекіністер салынуына қарсылығын білдіріп, Батыс Сібірдің губернаторына жолдаған хатында қытай әскері Абылай хан заманында Орта жүз мұсылмандарымен келіссөз жүргізіп, Қарағаш шатқалында өз белгілерін тұрғызып, қалдырып кеткен деп айтылады. Ал, 1862 жылы қазақ даласындағы жергілікті халықтың әдет-ғұрпы мен билік жүйесін зерттеу мақсатында ұйымдастырылған И.Яценконың экспедициясының құрамында болған Шоқан Уәлиханов қазіргі Жаңаарқа ауданындағы Жұбан ана күмбезі туралы оны сол өлкеге белгілі Қараағаш дейтін жерден 57 шақырым қашықтықта деп атап көрсеткен [4].
Ресей үстемдігіне дейін Жаңаарқа өңірі тұрақты елді мекені болмағанымен, белгілі қазақ ру-тайпаларының жаз - жайлауы, қыс – қыстауы болған. Сонымен қатар, Жаңаарқа жерін басып, Ұлы Жібек жолының көп тармағының бірі - Кендірлі көш жолы өткен. Ертеде Есіл мен Ертістің бойындағы қимақ, қыпшақ, қарлықтарды, бертінде Орта жүз руларын Түркістан өлкесімен байланыстырып тұрған күретамыр іспеттес бұл жол Ақмола маңынан басталып, Құланөтпес арқылы Байатар көліне, одан Қарағашқа бірақ түсетін болған. Қарағаштан әрі оңтүстікке қарай жол Жосалы өзенінен өтіп, Қаржаспайдың бейітін басып, Үлкен Толағайды айналып, Сарысудың өткеліне келеді. Жолдың одан арғы бағыты – Тілеміс бейіті, Ақбастау көлі, Тоқабай құдығы, Бозкөл, Қаракөл, Тасқұдық, Топар бейіті, Қызылеспе арқылы Үшкөлге шығады. Бозқақ тұзынан кейін шөлейіт басталып, жол құм арасымен жүреді. Тобылғылықоңыр, Жиделіқоңыр, Борсыққұмды кешіп, Сәмен құмына түскенде Бетпақ шөлінің солтүстік табанынан шығады. Дәл осы тұсты Кендірлі деп атайды, осы жердегі бұлақ та Кендірлі аталады. Кендірліден батысқа қарай он шақырым мұғдарында атақты таңбалы тас тұр. Жолаушы бұдан таза оңтүстікке тартып, Ноғайқұдық, Итаяқ моласы, Шалакеспенің құдығы деген белгілі жерлермен Шу бойына ілігеді. Тайөткелден соң Көкше құмымен Созаққа келеді. Ақмоладан Созаққа дейін 800 шақырымнан астам жердің 120 шақырымы Бетпақ шөлі.Жаңаарқа жері 1824 жылы ашылған Қарқаралы округіне жататын. Бұл округке қарасты 18 болыстың ішінде ұрпақтары Қарағашты қоныстаған Қарпық, Алтай, Алсай, Найман болыстары болды. Алсайлықтар ол кезде жеке болысқа шоғырланған болатын және сол жылдардағы санақ бойынша 2343 еркек, 3124 әйелден тұратын 781 шаңырақ, 14 ауылды құрады. Басқарушысы би Бәйеш Есенгелдин болды. 1839 жылғы архив құжаттары бойынша, Қарпық рулар бірлестігі тінәлі-қарпық (болыс билеушісі – сұлтан майор Арыслан Құдаймендин), тоқа-қарпық (сұлтан Бек Құдаймендин), айтқожа-қарпық (би Сапақ Тәңірбергенов) болыстарынан тұратын. Тама болысын би Қылыш Итемгенов, алшын-жағалбайлыны – би Ертай Алтыбаев басқаратын [5].
Жанаарқа өңірінің негізгі тұрғындары Арғын ішіндегі Алтай руының XVIII ғ. басындағы Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламадан кейін Сарыарқаны қалай қоныстанғаны жайлы дерек Ф.А.Щербина экспедициясының материалдарында баяндалады:
«О заселении киргизами /казахами/ Каркаралинского уезда записаны со слов Мухамедча Иткара из Берккаринской волости следующий рассказ:
Киргизы /казахи/ жили давно в Каркаралинском уезде, вытеснив из него калмыков, живших здесь до прихода киргиз /казахов/. Часть их, прожив здесь немного лет, уходили в Сыр-дарьинскую область, откуда пришли, но после джута, названного актабан чубурунды-алкакуль сулама, снова возвратились назад чуть не пешком.
Первыми пришли 40 кибиток из рода Темеш /Алтай/, застали киргиз рода Найман … 40 кибиток шли впереди родов Алтай и Каракесек, с ними же пришел султан Букей… Т.о., роды Алтай и Каракесек, вернувшись в Каркаралинский уезд, здесь застали Найманов, отсюда вытесненных первыми подобно калмыкам.
80 лет тому назад род Каракесек вытеснил род Алтай, ушедший в Акмолинский уезд. В Каркаралинском уезде проживают потомки трех внуков Каракесека: Майкы (Нуринская и Токраунская волости), Танас (Аксаринская, Берккаринская, Кентская, и Темирчинская волости) и Бошан (Абралинская, Акчатавская, Акботинская, Борлинская, Кувская, Дегеленская, Эдрейская, Кзылтавская, Моинтинская и Сартавская волости).
В 30-х годах распрстранился по степи слух, что внук Букейхана подполковник Турсун (он же Джамантай) Чингыс обещал русскому правительству отдавать киргиз в солдаты и девушек для обучения в русские школы. Вследствие этого слуха многие киргизы опять откочевали в Сыр-Дарьинскую область в горы Каратау; наступившая после смерти Коканского хана смуты в его земле вынудили киргиз снова вернуться в Каркаралинский уезд. Здесь возвратившихся не пустили на ими же оставленную землю; они тогда обратились к суду биев, который признал право просителей на родовую землю. Т.о., каждый род остался на первоначально занятых местах, несмотря на переселения в Туркестан и обратно» [6]/МКЗП.Т.6./.
«Семен Броневский қызметке жаңадан келген Христофор Федоровичке 1824 жылдың 30 қарашасында Омбыдан жазған хатында: ...
Сұлтан Шама Абылайхановты Қарқаралы дуаны басқармасына қосуды приказға менің атымнан қанша рет қолдағанымды білдірсем де, бұл сұлтан өз әулетінің жоғары тұрғандығын алға тартып, Бөкеевтермен ешқандай ортақтас болғысы келмеуі себепті өз дегенінен қайтпайтын сияқты. Мұны қазір оның көшінде болып келген Г.Бубенов те дәлелдеп отыр. Дегенменде, менің мәртебелі ием, өз тарапыңыздан Шаманы Қарқаралы дуанының қарамағына, тіпті жеке бөлім ретінде болса да, қосылуына көндіруге әрекет жасауды естен шығармаңыз. Ережеде бұған жол берілген. Сонымен бірге Қарқаралыға қарай көшіп келген алтайларды орналастырыңыз. Олар туралы хабарды өзіңізден ерекше қуанышпен қабылдадым.
Қарқаралы Дуандық Приказы атынан Заседатель капитан ... пен титулды кеңесші секретарь Елгин С.Б.Броневскийге 1824 жылғы 14 қарашада жазған Алтай болысының биі Жарылғап Сексенбаевтың Қарқаралыға көшіп келгендігі жөніндегі донесениесінде:
Қазақ халқының өтінішін еш қалтқысыз орындаудың және әділдік пен аялауға негізделген достық көңілдегі қонақжайлылықтың, халық үшін арнайы шығарылған Бас басқарманың мейірбанды қаулыларын басшылыққа ала отырудың арқасында, Қарқаралы Дуанын құруға бұл халықтың ынтасы біртіндеп артып келеді. Қараңғы дала халықын осы Басшылықтың нұсқауларына ыждаһаттылықпен иландыру қазірде өз жемісін беріп отыр.
Осы күндері бұл приказға манас-алтай болысының биі Жарылғап Сексенбаев келіп, Присудствие мүшелеріне өзінің руының ең сыйлы билері мен жүз ауыл мен мыңнан астам шаңырақтан тұратын қазақтарымен даланың алыс аймақтарынан Қарқаралыға, өзінің бұрынғы қыстауына көшіп келгендігін хабарлады. Сонымен бірге оларда әлі болыс сұлтанының тағайындалмауына байланысты осы Алтай болысына қаракесектік болыс сұлтаны Құсбек Таукинді сайлауға көмектесетін ниетін білдірді.
Ал қарпық пен алтай болыстарының бір бөлігін басқаратын Құдайменді Есімхан жөнінде: ол қазір Бұғылы тауының тұсында қыстауға тоқтады. Ол Қарқаралының батыс жағында 150 верст жерде.
Би Жарылғап Сексенбаевқа өзінің қыстауына қоныстануына қарсы болмай, керісінше, тиісті кішіпейілділікпен оның келгенін құптадық. Приказ Құдайменды Есімханды болыстарымен бірге қаракесек болыстарының ортақ жайлауына қосу жөнінде тиісті шаралар қолданады. Сонымен бірге сұлтан Құсбек Таукинді алтай болысын басқаруға сайлау туралы хабарламаны да кешіктірмеуге тырысады.
...Сіздің Жоғарғы Мәртебеңізге Приказ осы жайттар туралы хабарды құрметпен жеткізіп отыр.
Заседатель Капитан …
Секретарь титулды Кеңесші Елгин» /338-1-348/
В Каркаралинском округе выбраны в1824 и 1825 годах волостными султанами
... 11-й, Алтайской волости (алысай и агыз рода) - Старшина Джарлыгап Сексенбаев. Выбран в 1826 и 1827 годах. /338-1-348/
1832 жылы 22 тамызда Ақмола округі ашылды, ал 1838 жылы Омбы облысы таратылып, Сібір қазақтарын билеудің жаңа жүйесі – Шекаралық басқарма ұйымдастырылды. Осы жылдан бастап, ауылдардан салықтың «жасақ» деген түрі жиналды. Оның мөлшері: 200 жылқыдан, 150 сиырдан, 150 қойдан бір-бір бастан болды. Аттың құны ол кездерде - 35, өгіздікі – 20, қойдың – 2 теңгеге бағаланатын.
Айтқожа-қарпық болысын 1832 жылдан бастап, Сапақ Тәңірбергенов биледі, бірақ ол 1838 жылы Кенесарыға қосылып, ауылдарымен көшіп кетті. Осы жылы Кенесары көтерілісіне белсене қатысып, үдере көшкен тоқа-қарпық болысы да ыдырап кетті. Жеке болыс болудан қалып, айтқожа-қарпық болысының құрамына енді. Тоқа-қарпық болысының ауылдарымен қосылып, іріленген айтқожа-қарпық болысын 1839 жылдан бастап, би Бабас Тайғарин басқарды. 1841 жылғы деректер бойынша, 10 ауыл, 620 шаңырақтан тұратын бұл болыстықтың жаз жайлауы Қарағашта, Есіл, Өлеңті, Шортанды өзендері, Сарыоба, Шыбынды көлдері, Көкпекті, Нұра, Құланөтпес өзендері, Шідерті, Мойылды, Өлеңті, Құндызды өзендерінің бойларында, Жаманшұбар, Бабатай, Қоңырадыр, Қызылжар, Қарғалы, Жамантөбе, Саумалкөлде болса, қыстауы Нұра өзенімен Көбетейден Балықты-Баятарға дейін және Шошқалы, Амантау мекендерінде болды. Жайлауы мен қыстауларының аралығы 350-400 шақырым жерді алып жатты. Бабастың өзі приказдан 240 шақырым қашықтықта, жаз айларында Нұра, Соқыр, Құндызды, Есіл өзендерінің бойымен көшіп жүрді. Қыстауы Қозыкөш, Бозайғыр, Шұбарда, Құматалы өзенінің аңғарында болды [7].
ХІХ ғасырдың 40- 50-ші жылдары Қарағаштағы Аймысық-Көккөз жерлері сұлтан Бек Құдаймендиннің қыстауы болды. Жаз айларында Қарағашқа Кіші жүз елінің болыстары Ханкелді Бөріұлы мен Қылыш Итемгенұлының ауылдары жайлауға көшіп келіп жүрді.
XIX ғасырдың ортасынан бастап, Ортаудың терістігінен басқа жерлерін «Енең тоқасы» руының қазақтары иемденді. Бұл оқиға болыс басқарушысы Ескене ұлы Құлыбектің тұсында орын алған. Ор, Аба тауларын Ескене, Досқана аталары, осы таулар мен Керегетастың аралығын Үшқоңыр, Балапан, Айту аталары, Кенеліден Көктіңкөліне қарай Күшікбай аталары мекендеген. Жыланды тауы мен Алтай Сарыобасынан Айса және Ақадырға қарай Жантүгелдер, Өспен тұсын Естемес руы, қазіргі 17,18,32 разъездер маңайын Жетімектер қоныстанған. 43,56 разъездер, Әлихан және Батық, Нарбақы аралығын Айту, Бәрдәлі аталары, Ақойға қарай Жантүгелдер, Ақойдан төмен Кенжеқара руымен жапсарлас Қарнақтар, Шотан төңірегін Бәйтерек атасы қоныстанған. Күйліадыр, Өкірген, Молқы бұйратынан Шотанға қарай Молқы руы жайлаған. Қарашоқыны – Тәсібек, Құлантөбені – Сеңгір, Жақсы Кенеліні – Сәмек, Көктінкөлінің сағаларын: үшінші Ащыкөлді - Әйдінбек, екінші Ащыкөлді – руы Жетімек Найман, Жаман Кенеліні – Мұстафа иемденген. Аталған адамдардың бәрі де Бесім Тоқасының беделді елағалары болған. Алғашқы төртеуі - Күшікбай ұрпағы. Осы жағдайға дейін олар ағайын – туысқандармен бірге Қарамұрын, Нұра, Қырауқамысты паналап, Ақмолаға дейін көшкен. Жетімектер бұған дейін Тұздыкөлге, Майқайыңға, Қалқаманға барып қыстап қайтып жүрген. Баянауылда Жетімек атты тау бар.
Ортаудың терістігін, Ақтау тауларын және Ақтаудан Манақа өзеніне дейінгі кеңістікті қалың Алтай Сайдалы руы жайлап отырды. Желтауды, Тасқоралы мен Қабантауды, Көкжартасты, Атығай-Қатпартасты, қазіргі Жамбыл кенішіне дейінгі жерлерді негізінен Алсайдың Мұғал, Битті, Баян аталары мекендеді. Шажағай өзенінің бойын Нұрбай руы, Үлкен Бүркітті мен Бала Бүркіттінің маңын, оңтүстігінде Қоңырқұлжа, Сарықұлжа, шығысында Бөрілі, Шегір, Бәйбіше тауларының аралығын, Сарыбалақ көлінің маңайын тарақтылар мен қоңыраттар қоныстады. Тарақтылардың бір бөлігі Атасу өзенінің сыртындағы Аюлы, Матақты мекен етті. Керегетас пен Тайатқан-Шұнаққа дейінгі жерлерді және аталған таулардың маңын Шұбыртпалы мен Қыпшақ рулары жайлады. Құтжанның Қаратөбесі мен кіші Қаратөбені, Манабай жартасына дейінгі аралықты, Мыңбай сайының сыртын Аралбай руы мекендеді. Аралбайлықтар Қалыбек руымен аралас Ақтау бекінісінің шығысындағы Жәмші өзенін, Қазансынған, Қүлбасты, Аюлы адыр-төбелерін, Өгізтау мен Қоңырқұлжа тауларының арасын, Тайатқан-Шұнақтан Бетпақдалаға дейін жайлады. Аралбайдың Айсадан тараған ұрпағы Айдаһарлы, Бала Айдаһарлы тауларының арасын, Атасу өзенінің бойын мекендеген. Кежектен, Таңсұлудан тараған ұрпағы және Қалыбек бұтағы Саңғыру, Алабас, Қалмаққырған, тауларын қоныстаған.
Бекшелер Атасу өзенінің бойын, Айдаһарлы, Бала Айдаһарлы тауларының жазығын жайлаған.
Тұңғатарлар Қызылтасты, Шот өзенінің бойын, Сұлутеректіні мекендеді. Тұңғатар ауылдарының старшыны қызметін атқарған Айдар Бапаұлының 1835 жылғы архив деректері бойынша, қарамағында 70 шаңырақ, 210 еркек, 280 әйел, 1825 жылқысы, 137 сиыры, 3100 қойы, 215 түйесі болған[9].
Қырғыздар Үлкен және Кіші Ақмаяны, Даратты, Саңғыруды, Қарабұйратты, Зәйімке, Мыржық, Темір өзендерінің бойын басқа рулармен аралас қыстады. Темір өзені руы қырғыз Байтемірдің есімімен аталған. Қырғыздар жайлаған жерлердің «Зәйімке», «Сәрсенбай», «Шүртебай», «Жиенбет», «Шонай», «Әжі-Божы», «Қарабұйрат», «Көп ұста», «Кіші Ақмая», «Балабек», «Шәуеш», «Батылай» көңдері деген атаулары бар.
Қылшалының арғы етегінде Құмадыр деген қалың бұйратты жер бар, сол жердің сай-сайының бәрі қыстау. Бұл жерлер Шуға көшпей, қалып қойған Тама елінің қыстауы болған. Мақажанның Ақжалы, Қарашаның Айнабұлағы, Атасу өзеніне дейінгі Шұбар Мақажан байдың құтырған сайы деп аталған. Шот өзенінің бойы, Жанайдың ақ төбесі, Исабек, Қылыш, Қаражалдың аржағындағы Кедей тауы, Сарысу өзенінің бергі беті Байырдың өзеніне дейін, шығыс жағы Бестауға дейін тамалардың жаз жайлайтын жерлері болған.
ХІХ ғасырда Жаңаарқа өңірін мекендейтін қазақ руларының жерлері 1832 жылы құрылған Ақмола сыртқы округінің құрамында болды.
Осы өңірді мекендеген қазақ руларының құрамы, көші-қонысы туралы мәлімет 1839-41 жылдардағы мұрағат құжаттар-ында сақталған.
Бұл құжаттардың бірінде Ақмола сыртқы округінің құра-мына кіретін қазақ рулары болыстарының билеушілерінің тізімі берілген [10, 2қп-4п.]. Тізім 1839 жылдың сәуірінің 22-сінде жасалған.
Бұл құжаттан алатын құнды мәлімет – Жаңаарқа өңірін қон-ыстанған рулар жөніндегі деректер. Олар: тінәлі-қарпық (болыс билеушісі – сұлтан майор Арыслан Құдаймендин), қырғыз-төртуыл (сұлтан Байғара Дайыров), тоқа-қарпық (сұлтан Бек Құдаймендин), айтқожа-қарпық (би Сапақ Тәңірбергенов), мойын-алтай (би Тәті Жұманов), байдалы-алтай (Би Сайдалы Жаңбыршин), алысай-алтай (қуандық биі Баяғызов), қареке-алтай (би Тайман Бекташев), тама (би Қылыш Итемгенов), қойлыбай-шағрай (би Ірімшік? Есқарин), сайдалы-алтай (старшина Бектас Айыров?), төбет-темеш (би Бүк Т...ев?), енем-түнғатар (Құлыбек Ескенин), алшын-жағалбайлы (би Ертай Алтыбаев), алысай-алтай (би Бәеш Есенгелдин).
Бұл тізімнен көріп отырғанымыздай Жаңаарқа өңірі аумағын негізінен Арғынның үлкені - Қуандық балалары (Алтай, Қарпық, Бөрші, Темеш) мекендеген.
Сонымен қатар, азшылықты құрайтын Ақмола сыртқы окру-гінде осы кезде болған, деректе көрсетілген барлық болыстағы руларды (найман, қыпшақ, бәсентиін, тама, алшын, жағалбай-лы) атап отырған себебіміз – олар, барлығы бірдей, Жаңаарқа өңірі аумағын мекендемегенмен, жазғы жайлауға шыққанда бас-тары түйісіп отырған. Ал бұл жайлаулар, кейін, келімсектердің келіп қоныстана бастауына байланысты даулы аумақтарға айналған.
Келесі бір мұрағаттық құжатта Ақмола сыртқы округінің құрамына кіретін қазақ болыстарының тізімі, әр болыстағы ауыл мен үй саны және руладың жазғы жайлау, қысқы қыстаулары туралы мәліметтермен бірге көрсетілген. Құжат 1841 жылдың 2 қазанында басталып, 29 қарашада аяқталған [11].
| болыс атауы | Әр болыс-тағы | Жазғы жайлауы қай жерлерде | Қысқы қыстаулары мен көші қай жерлерде | |
| ауыл | үй | |||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| Аға Сұлтан, пол-ков-ник Қоңыр-Құлжа Құдаймен-дин ағайын, төлеңгіттерімен | 9 | 379 | Шідерті, Мойылды, Өлең-ті, Есіл, Көкбекті, Құндыз-ды өзендері бойында; Жаманшұбар, Бабатай, Қоңырадыр, Қызылжар, Қарғалы, Жамантөбе, Сау-малкөл және жартылай Нұра өзені бойында. | Сұлтанның өз ауылы Есіл бойындағы Бабатай, Елтоқ мекендерінде, ағайындары мен төлеңгіттері Нұра бойындағы Бұғылы мекенінде қыстайды |
| Енем-Түнғатар | 8 | 436 | Семізқыз, Қосағаш, Қоян-ды, Тектұрмас мекендері-мен Шерубай-Нұра, Топар, Есен, Құндызды, Көкпекті, Есіл, Қозыкөш өзендері бойымен көшіп отырып, кейін қыстауға қайтады | Ақтау, Ортау, Алабас, Қо-тыр оба, Сары оба, Қазан-шұңқыр, Ешкіөлмес, Жы-ланды, Керегетас, Қызыл-тау, Айдаһарлы, Ақши таулары мен Атасу, Манақа өзендері бойларында |
| Қареке-Алтай | 7 | 352 | Семізқыз, Қосағаш мекен-дерімен; Көкбекті өзені бойымен, Наршөккен арқы-лы Нұраға шығып, Есіл бойымен көшеді | Кіші Нұра өзені, Тектұр-мас, Айтуадыр, Құмадыр, Апан, Қызыл шат мекендері мен Топар өзені бойында |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| Мойын-Алтай | 7 | 386 | Ботағара, Шешенғара, Елтоқ шат, Қызылжар мекендерінде; Нұра, Есіл, Құндызды, Қарағанды, Қоянды, Көкбекті және жартылай Қареке-Алтай болысының жерлерінде | Бұл болыстың үлкен бөлігі Енем-Түнғатар болысымен бірге қыстайды. Бір ғана ру - “Мұрат” Сасыққопа, Соқыр-сораң және Байдәулет мекендерінде тұрақты қоныстайды |
| Тінәлі-Қарпық | 8 | 416 | Селеті, Шідерті, Өлеңті, Есіл, Мойылды өзендері бо-йымен; Қоңырадыр, Қы- зылжар, Қызылағаш ме-кендерімен Бүйрек талға дейін (“Бурк-тал”), одан әрі Нұра қарай, содан кейін қыстауға қайтады. | Аққұм, Біртабан, Қарғалды көлдері және Көң өзені бойында |
| Айтқожа-Қарпық | 10 | 620 | Есіл, Өлеңті, Шортанды өзендері, Сарыоба, Шы-бынды көлдері, Көкбекті, Нұра, Құланөтпес өзеніне келіп, одан әрі Аға Сұлтан-ның жерімен көшеді | Нұра өзенімен Көбетейден Балықты-Баятарға шейінгі, Шошқалы және Амантау мекендерінде |
| Алысай-Алтай | 6 | 322 | Нұра, Есіл өзендерімен На-ршөккен, Қосағаш, Семіз қыз мекендерімен, Соқыр өзенімен Жауыр мекеніне дейін, одан Ботағара мен Шешенғара, Борлыкөл, Ші-дерті өзендерімен, Жақсы Нияз,Ақжар мекендерімен, Шортанды өзенібойы мен Балтағарға қарай көшеді | Қоңырқұлжа, Қарқаралы, Серектас, Түнғатар, Жақсы Құлболды, Сары-тау, Далба, Баймырза, Сарымырза, Сырымбет, Сиырлы мекендерінде |
| Тарақты-лардың жартысы | 2 | 46 | Жазғы жайлаулары да, қысқы қыстаулары да Енем-Түнғатар болысымен бірге | - |
| Темеш | 2 | 22 | Есіл бойымен, Майбалық көлі Нұра бойымен, Чинет, Қосқопа и Бортас көлдері жағалауларын бойлай көшеді | Нұра өзені, Чинет, Қосқопа және Аққұм көлдерінде |
| Байдалы-Алтай болысы | 2 | 33 | Тінәлі болысымен бірге көшеді. Болыстың көшетін жерлерімен | Тінәлілермен бірге қыстайды |
| Қырғыз-Төртауыл | 1 | 32 | Майбалық, Талдыкұм көлдері және Есіл мен Қозыкөш өзендері бойымен | Талдыкөл, Чинет, Қосқопа, Жалақ және Аққұм көлдері бойында |
| Жатақтар | 3 | 215 | Ақмола елді мекенінің маңайындағы бәр бағыттағы 10 шақырымдық кеңістікте | |
| Аға Сұлтан (мөр) полковник Құдаймендин | ||||
Бұл деректен шығаратын қорытынды - қазақтың бір руының ғана көшінің жалпы қамтитын жерлерінің радиусын алмай-ақ, тек жазғы жайлауы мен қысқы қыстауының ара қашықтығын алып қараса - 150 ден 300-400 шақырымға дейінгі жерді алып, негізгі қоныстары жоғарыда аталған аудан аумағында болмаса да көшу барысында осы аумаққа дендеп кіріп, өзендер мен көлдерді бойлай көшіп, төсекте басы, төскейде малы қосылып, аралас-құралас тіршілік етіп жатқанын көреміз. Мысалы: қазіргі Шет ауданы құрамындағы, бұрынғы Ағадыр аумағындағы Ақтау, Ортауда қыстайтын Енем-Түнғатар болысының рулары Шерубай-Нұра, Топар, Есен, Құндызды, Көкпекті, Есілді бойлап келіп, Ақмола қаласының батысына қарайғы Қозыкөш деген жерден бірақ шығады. Аудандарды айтпағанда бір ру бұрынғы үш облыстың - Жезқазған, Қарағанды, Ақмола жерін басып өтеді екен.
Келесі бір 1865 жылғы мұрағат құжатында Ақмола округінің құрамына кіретін болыстар, оларды құрайтын қазақ руларының жазғы көші мен қысқы қоныстары, ауыл, ондағы шаңырақ пен ер және әйелдердің саны тізілген [12].
| № | Болыс атаулары мен оның билеушілері, негізгі рулары | 1865 жылдан 1868 жылға дейінгі санақ бойынша саны | Жазғы және қысқы жай-лауы мен көші-қоныстары | ||||
| ауыл | шаңырақ | ер | әйел | ||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | |
| 13 | Мойын-Алтай болысы. Болыс билеушісі – Бакин. Рулары: Меңдібай, Арал-бай, Қармыс,Қо-ңыр-шұнақ, Қа-сымбек-Сарман-тай, Тарақты, бұлардың ішіндегі белді ру - Меңдібай, себебі: басқа-лары осы рудың атымен аталған | 7 | 899 | 2230 | 2149 | ||
| Жазғы жайлаулары Үлкен Италы? Құндызды, Жұрт? Есен, Құдайменді қарасу, Сары су, Манақа мекендерінде, Нұра өзені бойында, Ағашты көл, Сасық көл, ...абара саяқ сор, Балықты және Сұлу көл, Иманақ, ... чат, Қоңыр мекендерінде, одан әрі ...адыр ... Қысқы көштері: Алабас, Қашқан-қырған, Берікқара, Ортау, Балық үйген, Ақсай, Айдарлы, Ақший, Қызылтау тауларында; Қойбағар, Құмбақ, Аюлы, Шатақ, Бәйбіше, Бүркі? Соқыр, Сораң, Наршөккен жоталары мен Қосағаш пен Секербай тоғайында. Көшу радиусы 350 шақырым кеңістікті қамтиды | |||||||
| 14 | Айтқожа- Қарпық болысы. Болыс билеушісі - Шоң Телғозы Рулары: Ерназар, | 8 | 1124 | 2409 | 2055 | ||
| Жазғы жайлаулары: Есіл, Сары су, Құдайменді, Қарасу, Құлан өтпес, Жараспай, Қарасу, Есен, Құндызды, Көкбекті өзендері, Сасық көл, Қобы-шөл, Балықты, Боран-қопа, Баятар, Сүттікөл, Жасық көл, Қырау-қамыс, Құмкөл, | |||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | |
| Самай, Айтқожа, Сатыбалды, Құлымбет, Барғана-тоқа, Мәмбет; бұлардың ішіндегі белді ру – А й т қ о ж а, себебі: басқалары осы рудың атымен аталған | Досқана Арыскөл, Сары көл, Маржанкөл, Ағашты көлмен Нұра, Есіл бойымен солтүстікке қарай ... Қысқы көштері: Тынық?, Сатыбалды, Аймысық, Көк құз?, Қарағаш, Көнек, Толағай, Керегетас, Шойынды, Сағындық, Сарыадыр, үш.? Қуырдақ, Дербісалы, Кішкене? қопа мекендерінде, Сасық көл, Нұра өзені, Айғыржал, Аман тау, Шошқа көл, Изенді-Байсал, Сартау, Бөгел?, Құсмұрын, Боз көл, Құм Айтпай, Апан, Теректі, Түгел, Байғонды, Дүйсен-шат, Керегетас, Шоқпартас, Үшбетей?, Сары өзен, Қабланши, Айыртау, Шұбар көл, Бүгелікті, Мыңшұңқыр, Жыланды, Қарақалпақ, Қуырдақ, Қараған, Балықты, Семіз қыз, Баятар, Үшқағын?, Шұбараяқшы, Қаржу? тас, Суат, Тұран қопа, Мыңқабыр, Тоқта Серкебай тоғай, Байгөл, Сары адыр, Көктал, Ит... Көшу радиусы - 400 шақы-рым кеңістікті қамтиды | ||||||
| 15 | Сайдалы-Алтай Болыс билеушісі Қаңтарбай Меңде-кин. Рулары: Ни- яз, Қуандық, Айтқұл, Ад...бай, С...шанбай, Ка..., бұлардың ішіндегі белді ру – Н и я з, себебі: басқалары осы рудың атымен аталған | 6 | 679 | 1549 | 1437 | ||
| Жазғы жайлаулары: Сары су, Нұра, Есіл, Құндызды, Құланөтпес, Құдайменді, Карасу, Есен, Көкбекті өзендері бойы, Шалқоңыр, Сасық тал?, Манақа, Ақтас, Ескене, Құлынды, Жыланды, Бүйректал (Бу р у т а л – мұрағат нұсқасы–М.Ж.), Қоңыр адыр, Ақтасты, Шортанды, Батпақ, Тұзды қарасу, Айтын қарасу, Белағаш деген жерлер; Қысқы көштері: Қуманақа, Сартау, Тас құралы, Қазан шұңқыр мекендерінде, ... Жыланкөлде?, жартысы ..., Қыдырәлі, Қойтас. | |||||||
| 16 | Енем-Түнғатар Болыс билеушісі –Жәнібек Байбеков Рулары: Түнғатар, Енем-Түнғатар | ||||||
| Жазғы жайлаулары: Шідерті, Нұра бойымен жоғары Есіл бойымен, Өткел саз, Шалы, Сұнқар қия, Жауыр мекендерімен, Қаблан? көл, Үш қарасу көлдері жатқан 150 шақырым кеңістікте; Қысқы көштері: Ағаштыкөл, Тас құралы?, Қызылша, Қараша, Бурақұтты, Қабантау, Қора, Айдаһарлы және басқа мекендермен Атасу өзенін жоғары бойлап 150 шақырым кеңістікті қамтып жатады. | |||||||
| 17 | Қареке-Алтай Болыс билеушісі Тәті Егескенин? Рулары: Тоқбура, Ақбура, Наурыз, Қар-шы?, тболды, Байболды, Кенжеғара, Сары-Мұрат ... | 6 | 961 | 2064 | 1899 | ||
| Жазғы жайлаулары: Нұра, Иттиген және Қалғұтан өзен бойлары; Қысқы көштері:: Нұра, Құлан өтпес, екі Көң, Ащы, Соналы өзен бойлары, Дүйсенғали, Қазығұрт, Арғаты, Көк дөмбек, Айыртау, Ботағай? деген жерлерде, Қорғалжын, Сияшай? Қорқылдақ, Қоржынкөл, Атын? көң, Изенді байсалды, Біржибас, Шұбаркөл, Ата қос, Жусалы, Обалы Ағанас, Итжеген?, ... Сарыбақ? тас, Сынтас, Қияналы?, Ақтайлақ, Кызылтау, Ботпай, Бөрібай | |||||||
Бұл деректен де рулардың көшу радиусы 150 ден 400 шақырымға дейінгі кеңістікті алып жататынын көреміз. Осы аумақтағы демографиялық көрсеткіштерге келетін болсақ, мысалға: мойын-алтай болысындағы шанырақ саны 1841 жылғы құжатта 7 ауылда 386 шаңырық деп берілсе, 1865-68 жылдардағы құжатта 7 ауылда 899 шаңырық деп берілген. Тура осындай екі есеге жуық ұлғайған санды айтқожа-қарпық болысын алсақ та көреміз: 1841 жылы 7 ауылда 620 шаңырақ көрсетілген, ал 1865-68 жылдары 8 ауылда 1124 шаңырақ көрсетілген. Шаңырақ санының 24-27 жылдың ішінде мойын-алтай руында екі жарым еседей, айтқожа-қарпықта екі есеге жуықтай күрт өсуі табиғи өсімнің көрсеткіші емес. Себебі: 1841 жыл – отаршыл Ресейге ұлт-азаттық соғыс жариялаған қазақ рулары Ұлытауда бас қосып, Кенесарыны хан көтерген жыл. Жоғарыда аталған рулардың едәуір бөлігі өз мекендерінен үдере көшіп, Кене ханның туының астына жиналғаны белгілі. Осындай оқиға, әсіресе, Қарқаралы округіндегі қаракесек руларының жаппай өз мекендерін тастап кеткенінен көрінеді. Осы жөнінде Ресей әкімшілігінің бір жазбасында султандарға жалақы төлеудің қажеті жоқ, себебі олардың қарамағындағы болыстардың қазақтары үдере көшіп кеткен деген мәліметтен көрінеді. Сондықтан, 1841 жылғы емес, 1865-68 жылдардағы санды неғұрлым шындыққа жақын көрсеткіш деп алу керек. Сонда мойын-алтай болысының рулары көшіп жүрген радиусы 350 шақырым аумақты қамтитын кеңістікте 7 ауыл, 899 шаңырақ, 4379 адам еркін өмір сүріп отыр екен. Сонда 1 шақырым кеңістікке 12,5 адамнан келеді. Айтқожа-қарпық болысында 400 шақырым кеңістікте 8 ауыл, 1124 шаңырақ, 4464 адам еркін өмір сүріп отыр екен. Бұнда 1 шақырым кеңістікке 11,16 адамнан келеді екен.
Ақмола округі 1867-68 жылғы реформалар бойынша Ақмола облысы болып қайта құрылып, біз қарастырып отырған аудандар аумағы Ақмола уезінің құрамына енген.
1873 жылы Ақмола мен Қарқаралы уездерінің арасындағы шекара анықталды. Ол жөнінде осы екі уездің тұрғындары қуандық пен қаракесек руларының арасындағы жерге байланысты дау, барымталардың ушығып кетуіне байланысты мәселелерді қарастыруға арналған іс қағаздарында баяндалады:
«Дело о проведении границы между Акмолинским и Каркаралинским уездами. 31.12.1909-05.04.1911»
Копія съ копіи.
АКТЪ.
1873 года Мая 10 дня. Мы нижеподписавшіеся доверенные отъ волостей, уездовъ: Сарысуйскаго - Тарктаинской, Инемъ - Тутаровской и Маюнъ - Алатаевской и Каркаралинскаго: Аюлинской, Кирнеевской и Карсоновской, сего числа на чрезвычайномъ съезде, въ присутствіи Сарысуйскаго и Каркаралинскаго уездныхъ начальниковъ, по взаимному соглашенію, Определили: границу между Сарысуйскимъ и Каркаралинскимъ уездами, въ следующемъ направленіи, отъ истоковъ речки Чопанъ, впадающую въ реку Чирубай-Нура, далее черезъ горы Яхши-Тагилы и Джаманъ Ташлы по выходе хребта до речки Джаманъ-Сарысу - при впаденіи въ нее съ правой стороны речки Айса, затемъ вверъ по Сарысу къ устью речки Талды-эспе впадающею съ левой стороны въ туже речку Джаманъ-Сарысу, далее вверхъ по Талды-эспе черезъ горы Сопа и урочище Кенъ-Козганъ, отсюда на вершину речки Батпакъ-су и правою ея стороною черезъ горы Конуръ-Куложа-Сары-Кулджа и Тайаткинъ до сопки Кугочакъ; потомъ граница направляется далее къ югу между горъ Койлюбай и Булатъ, где проходитъ караванная дорога изъ Семипалатинска въ Туркестанскій край отъ сего пункта, составляя дорогу вправо, граничная черта должна проходить черезъ урочища: Учъ-Аба, Садыкъ-Куйгенъ, Каипперды Джартасъ на речку Кокъ-Талъ и по этой речке, до реки Чу; оканчивая граничную черту при впаденіи Кокъ-Тала въ Чу.
На копіи съ копіи написано: На подлинномъ выборные: Тюлякъ Келемековъ, приложилъ печать, Ежекей Еркебулатовъ печать, Тюлетякъ Сагаловъ подписался, Кирамъ Байгозинъ, Лекеръ Утебаевъ, Калкымбекъ Айдарбековъ, Кутчанъ Утебаевъ, Чокобекъ Кечубаевъ, приложили печати, Мамытъ-Косаевъ тамгу, Байполъ Котоломовъ, Сеткоза Джулбековъ подписались, Байгуносъ Бекеевъ, Смаилъ Болтаевъ тамги, Салдыкъ Арыстановъ, Алтынбекъ Байрыстановъ, Юсуппекъ Узденевъ приложили печати.
На съезде присутствовали
И.д. Сарысуйскаго уезднаго начальника, Подполковникъ Русиновъ,
И.д. Начальника Каркаралинскаго уезднаго начальника, Коллежскій Ассероръ Сахновскій.
Копія заверена И.д. Помощника Амолинскаго уезднаго начальника В.Адаменко
Верно:
Младшій Делопроизводитель попись - (неразборчиво) [13]
Мұрағаттың келесі бір (1875-1878 ж.) құжаты Ақмола облысындағы уезд бен болыстардың шекарасы және қазақтардың жазғы жайлауы мен қысқы қоныстары туралы мәліметтер береді [14, ]
| атауы | болыс шекарасы | қыстаулары қай жерде | қай жерлер арқылы қыстаудан жазғы жайлауға өтеді |
| 1 | 2 | 3 | 4 |
| Жаңаарқа | Шекарасы Нұра өзенімен, Ақпансай, Қарықарасу мекенімен, Майбалық көлінің және Талды көлдің соңының батыс жағымен, юрталық казак үлесті жерімен, Қозы көш өзенін кесіп өтіп, Төре құлақ моласы, Жалаң-аш көлінің оң жағалауымен, Талды қарасу жонымен, Қоскөл, Жарлыкөл, Жұмай, Қанекей шолақ және Біртабаннан өтеді. Одан әрі Қойын көлімен, Қос арал, одан жоғары Құлан өтпес өзенінің бойымен, Жарлыкөл көлімен Дөңгелек, Аққұдық, Атығай, Жосалы, Кеңжарық, Бертібай-Берден төбесі, Изенді, Қаратомар және Құмкөлмен шектеледі | Нұра өзені бойында, Ақпансай мекенінде, Қосқопа, Тоғанас, Ұзынкөл, Құмкөл, Жантек көлдерінде; Нұраның сол жағалау-ында Қаралас, Қоржынкөл, Ата-ғозы, Сасық, Қор-қылдақ, Тығыз қа-мыс, Болғанкөл, Бастөбе, Зарман, Шошқалы, Құмкөл, Төре-сарт, Қырауқамыс, Изенды, Құмкөл, Сарыкөл және Чинет көлдерінде | Жазғы жай-лауға 150 шаңырақ Ақтастыға дейін өтеді. Ал қалған барлығы Нұра болыс-ының шека-расының іші-нде алыс емес қашақтықта Нұра бойымен, Қосқопа, Отаутүскен, Аққұм және Бортас көлдерінде |
| Шерубай- Нұра | Шекарасы Үсен өзенінің Нұра өзеніне құйған тұсынан жоғары Үсен өзенінің сол жағымен Қозыбақ бастауы мен Нұрбақтың ескі арнасының бөлінген жерімен, Қужал өзенінің Сарысу өзеніне құйған тұсымен Үңірек шоқысына дейін, Өртеңжал шоқыларымен Сары адыр, Сарыкөл мекені, Қойтас, Айнабұлақ, Қуөзек, Нұра өзені жанындағы Қонақпай бейтімен өтеді |
Шерубай- Нұра өзені бойындағы Бұғылы, Тама тау, Тектұрмас, Сары тау, Тілен жал, Құм адыр, Топар, Жалайыр, Айтбай, Олан, Шайынды және Қойынды тауларында, Сасық көлінде |
Нұра өзені ар-қылы, Сұңқар қарасу мекені, Арықты көлі, Ошағанды, Са-быр-қожа, Са-ғындық, Аран (Апан?), Бүйрек тал (мұрағат нұсқсы-р.Бюрк тал), Есіл өз-ендерімен, Тоқ-сұмақ, Анар, Байдалы көлде-рі, Есіл өзеніне құйылыс тұс-ында, Қарғалы, Шортанды мекендері, Борлы көл және Жаман көл көлдерімен |
| 1 | 2 | 3 | 4 |
| Караағаш | Шекарасы Есен өзенінің жоғ-арғы бөлігімен, Үш оба, Майлы сай, Өмірзақ, Жуантөбе меке-ндерімен және Нұра өзені мен бұрынғы Көбетей бекетімен, Шұбартүбек мекені және Үл-кен Құндызды өзенімен, Үлкен шат шоқысымен; Жақсы Қа-зықұрт, К... тауларымен, Қара-жал мекені мен Үстемір кө-лімен, Құлан өтпес өзенімен, Бердібай-Берден мекенімен, Из-енді, Құмкөл және Шошқалы сор көлдерімен, Ащыдан Үш-қаттыға дейінгі аралықтағы Құланөтпес өзені бойындағы жерлермен, Шұбар-түбектен Көбетей бекетіне дейінгі Нұра өзені бойымен, Үлкен Құндызды бойындағы Кеңқияқ, Қызыл-жар, Балашат мекендерімен, Топар, Шошқакөл, Жұмыртқа-лы, Сасықкөл, Байғозыкөл, Бай-қоңыркөл, Қосқопа, Балықты-көл, Баятаркөл, Шұбар, Тассу-ат, Байсал, Изенді, Шошқалы және Шөптыкөлмен | Соналы өзенінің жо-ғарғы ағысы мен Ам-антау, Жақсы Қазы-құрт тауларында; Көтей?, Көнек, Тоқ-ты адыр шоқыла-рында, Сарысу ши, Мыңадыр, Айғыр-жал, Өкінген, Аймы-сық, Көккөз, Тынық, Балықты, Баятар, Семізкөң, Сары ад-ыр, Қотантөбе, Қозыбақ, Аршалы, Жыланды, Суықбастау-да, Сатыбалды, Жақсықарт, Жа-манқарт, Қараағ-аш, Теректы, Үш қуырдақ қараған ме-кендерінде, Есен-Шойынды өзені бойындағы Алша-ғыр, Керегетас, Ақ-ши, Қоңыртөбеде | Құлан өтпес өзені арқылы, Тассуат, Из-енді, Байсал, Қосқопа,Құм-көл, Қаратомар, Шошқа-лы, Арықты, Дөңгелек,Шұ-бар, Баятар көл көлдері-мен, Балық-ты, Құрқара-су,Тоқтамыс, Сары,Қосшо-қы мекендері-мен, Нұра өз-енімен және соның бой-ындағы Қон-тай, Кертін-ді, Қолаң жә-не Шақаман мекендерімен |
| Ақмола | Шекарасы Алты айғыр мекені мен өзенімен, Сары адыр, Қы-зыл жал шоқысымен, Жыра өз-енімен Қызыл мола таспен, Ақ-тасты өзенімен, Түс томар, Қарақоға, Қосшоқы, Егінді то-мар, Жаншілікпен, Қушоқы тау-ымен, Бозайғыр көлімен, Кен-жебай өзенімен, Сасықкөл көлі-мен, Қос қарасу, Төрт қонақ өз-енімен, Ошаған, Түстас, Қара-қоға мекенімен, Майбалық, Құмкөл көлдерімен, Жолажота Ақ күріш, Ақмоламен, Нұра, Қо-зыкөш, Аққұман, Отаутүскен, Бортас, Жарқынбек, Қарақоға, Қосқонай, Жалаңаш, Жалаңаш- |
Алты айғыр меке-нінде, осы жерден жоғары Есіл бойы-мен Бабатай, Аю-сойған, Моншақты, Қушоқы, Тама.., Қо-яншұбар, Тышқан-көл, Қаражар, Жа-лаңаш, Жарқынбек, Қарағаш және Ақкөлге шейін |
Алты айғыр мекені арқы-лы, Кенже-бай,Қосшоқы, Егінді томар, Қаратомар, Бозайғыр, Қосқарасу, Майбалық, Құмкөл және қыстаулары-на жақын жерлердегі жайлаулары-на |
| 1 | 2 | 3 | 4 |
|
ты қарасу, Қара-қоға, Бескем-пір, және Қарамойыл, Алакөл, Танакөл және Жанкөлмен |
|
| |
| Спасск |
Шерубай-Нұра болысынан: Шерубай-Нұра, Жартас, Шуаш өзені мен Бір тоғай мекенімен шекаралас жатыр; Қараағаш болысынан: Жыланды шоқысы, Мейірман шат мекені, Бала Құндызды құймас өзенімен шекаралас жатыр; Қарқаралы уезі мен Қарқаралы болысынан: Қанды қара оба, Наршөккен шоқылары, Шешенқара мекені-мен, Жуантөбе тауымен шек-аралас жатыр; Павлодар уезі, Қаржас болысынан: Аюлы шоқысы, Сайтанды меке-ні, Мантен көл көлі, Есенбай және Керегетас шоқыларымен шекаралас жатыр; Ақмола болысынан: Таскөл көлі, Ақтөбе тауы, Жаман шұбар тоғайымен шекаралас жатыр |
Шерубай-Нұра өзенінде, Баймырза мола, Қызыл мола, Бекқожа қонған мекендерінде, Нұра өзенінде, Қанды қара оба, Наршөкен, Семіз қыз шоқыларында, Қосқұдық мекенінде, Қарағанды өзенінде, Байатар шоқысы мен Шилі мекенінде, Үткен су өзені, Ақтөбе тауында, Бабатай, Көптам, Жаманшұбар мекендерінде, Мейірман шаты мекенінде, Жауыр шоқысында, Нұра бойында Байдәулет, Қараңадыр және Қарабиік шоқыларында |
Сабыр қожа мен Нұра өз-ендері арқы-лы, Араб әу-лие, Жар тас шоқылары, Ошағанды өз-енінің жоғар-ғы ағысы, Шөпті көл көлі, Ағыбай тиген, Оба тас, Жылан-ды, Шоқай шалды шоқы-лары, Бай-мырза, Нұра -лы қарасу өз-ендері, Үр шаты, Қушо-қы шоқыла-ры, Тұзды қа-расу өзені, Қорған көл, Тас көл, Мар-жанкөл көл-дері, Ақтас-ты өзені, Қо-янды шоқы-сы, Сапақ көл Нұра өзені; Хан сүйегі, Алтындыәділ, Сұңқар қия қарасу мекен-дері, Бірто-ғай, Тентек қарасу өзендерімен |
Бұл құжаттан алатын ең құнды мәлімет елді мекендердегі патшалық әкімшілік құрылымның төменгі буыны - болыстар атауындағы өзгерістерді көруге болады. 1865-68 жылдарға дейінгі болыстар ел атымен – рулар атымен аталып келсе, 1875-78 жылғы құжатта елдердің атауы жер-су атауларымен алмастырылған. Мысалы: бұрын Айтқожа-Қарпық, Сайдалы-Алтай, Тінәлі-Қарпық, Қареке-Алтай деп аталса, енді Жаңаарқа, Қараағаш, Ақмола, Спасск деп ауыстырылған.
Келесі бір аңғаратын мәселе – көштің тарылуы. Мысалы: 1860-шы жылдарға дейін қазақ рулары оңтүстіктен солтүстікке, оңтүстік шығыстан солтүстік батысқа және керісінше бірнеше болыстың аумағын кесіп өтіп, даланы ен бойлап жайлап жүрсе, енді өз болысының шеңберінен шығуға тиым салынғандықтан, қыстауынан алыс шыға алмайтын болған.
Бұның екінші бір себебі: 1865 жылғы қазақ даласына шыққан Далалық Комиссия өкілдері көшпелілердің нақты көшу және қоныс шекарасын анықтау барысында болашақта бұл жердің бәрі бөлініске түсіп, әркімге мәңгілікке пайдалануға беріледі деген лақап тарауына себепші болды. Осының әсерінен қазақ жерінен айырылып қалам ба деп, онша алысқа ұзай алмай айналшықтап қыстау маңында үйелеп қалған. Далалық комиссия мүшелері кімді қай жерден тапса, сол жерде соған қолына қағаз жазып беріп отырған. Ал жаздың күні бар ауқатты рулар шамасы келгенше алысқа, жайлауға шығып кетеді де, алысқа көше алмайтындар қыстақтың маңында үйелеп қалады. Далалық комиссияның қағазы осындайлардың қолына тиіп, жайлауда жүрген ауқаттылардың жерін иеленіп алу қып-қызыл даудың тууына себепші болып, көпшілігі жерінен айырылып қалып, оны қайтарам деп сотқа шығындалып, артынан амалсыз алысқа кетпей, қыстағының маңынан шыға алмай қалғаны осыдан.
Маңғыртып мал өсірген қазақтың шаруашылығына бұл қатты әсер етті – себебі: еркін жайылмаған малдың күйі де кете береді. Ал күйі кеткен малдың қаһарлы қыстан аман шығуы неғайбыл. ХІХ ғасырдың екінші жартысындығы жұттардан қазақ малының едәуір бөлігінің қырылып қалуы тек табиғаттың апатынан ғана емес. Мұндай қатты қыстар бұрын да болып тұрған. Негізгі себеп - малдың еркін жайылып, қысқа қоң жинай алмауында. Осыдан келіп қазақ даласының едәуір бөлігі қаңырап бос қалды десе де болады. Ал отарлаушы үкімет үшін бұл жағдай қазақтың жерін болашақта келетін қоныстанушыларға босатып алуға мүмкіндік жасады.
Әдебиет тізімі
6. Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и
разработанные экспедицией по исследованию степных
областей. Акмолинская область. Т.3. Акмолинский уезд. –
Ч.1. СПб-1907.
7. Аршабеков Т.Т., Ісламұлы І. Жаңаарқа тарих толқынында. Қарағанды. «Гласир» баспсы. 2015 -420 б
Ақмола облысы Ақмола уезіне қарасты болыстардың картасы
Ақмола уездінің картасы. Құрастырушы А.А.Козырев. 1907 жыл
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ