Сәуле Мәлікова
Солтүстік Қазақстан облыстық
архив директоры, т.ғ.к.
1928 жылы ұйымдастырылған Айыртау ауданы Солтүстік Қазақстан облысының оңтүстігінде орналасқан, аумағы 9,6 мың шаршы шақырымды қамтыды. Халық саны 35,814 мың адамды құрады (2020). 76 елді мекен 14 селолық округтен тұрады.
Осыдан 97 жыл бұрын Айыртау ауданы Ақмола губерниясы Көкшетау уезінің Володар болысының құрамында болған. Осы болысқа төмендегі селолық кеңестер енген:
|
1. Антоновский 2. Аиртавский 3. Арык-Балыкский 4. Белоглинский 5. Володаровский 6. Воскресенский 7. Елецкий 8. Златогорский 9. Коморовский 10. Карасевский 11. Качиловский 12. Карловский |
13. Кириловский 14. Каменный брод 15. Лавровский 16. Лобановский 17. Междуозерный 18. Ново-Покровский 19. П-Павловский 20. Павлодарский 21. Тетеревинский 22. Чалкарский 23. Имантавский. |
(Құжатта осылай жазылған-авт.) [1, 61п.]
Айыртау ауданы Қызылжар (Петропавл) округінің, 1932 жылы Қарғанды облысының, 1936 жылы Солтүстік Қазақстан облысының құрамында болды. 1944 жылы жаңа құрылған Көкшетау облысының құрамында, 1997 жылдың мамырында Арықбалық ауданын қосып қайта Солтүстік Қазақстан облысының құрамына енді.
Сарыарқаның солтүстігінде орналасқан аумақ батыста Имантау және Сырымбет тауларымен шектелген. Аудан аумағынан Ақанбұрлық, Қарасу, Тайсары, Құрқарағай, Иманбұлақ, Қамысақты деген өзендер ағады. Сонымен қатар, жері көлге бай. Олардың арасында Саумалкөл, Шалқар, Үлкен, Қоскөл, Имантау, Жақсыжалғызтау, Айыртаушық, Байсары деген көлдер үлкендігімен ерешеленеді.
Айыртау ауданы – мәдени мұра мен тарихи жәдігерлерге бай жер. Оның бірі – 15 гектар жерді алып жатқан, «Ежелгі Қазақстан тарихы», «Өлкетану» оқулықтарына енгізілген, республикалық маңызы бар, жалпы ұлттық киелі жерлер тізіміне еніп, ЮНЕСКО-ның қорғауындағы аса құнды Ботай тұрағы. Энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһандық ауқымда алсақ шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты. Жылқының қолға үйретілуі атқа міну мәдениетінің де негізін қалады. Бес қаруын асынған салтатты сарбаз айбарлы көшпенділер империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды.
Қазақ халқының атақты батырлары – аш бөрідей анталаған ата жаулардан ұлан байтақ жерімізді қорғаған Қарасай батыр мен Ағынтай батыр. Жорықтас жолдасы Ағынтай батырдың шақыруымен Солтүстік өңірге келіп, сонда тұрақтап қалған Қарасай батырға Айыртаудың топырағы бұйырды. Ағынтай батыр да көп ұзамай қайтыс болды. Қазір екі батыр қатар жатыр. Мәдениет ауылының жанында екі батырға кесене тұрғызылып, мемориалдық кешен салынды. Арықбалық ауылдық округінің екі ауылына осы екі батырдың аты берілді.
Сырымбет ауылына жақын Уәлихановтар мекені орналысқан. Ол - ХІХ ғасырдың ағаш сәулет өнерінің ескерткіші, тарихи-мәдени мұра объектісі. Мекен Уәли ханның жесірі Айғанымға арнап орыс үкіметі 1822-1827 жылдары салды. Құрылымы, жоспарлануы және орналастыруы бойынша XIX ғасырдағы орыс поместьесіне ұқсайда. Ол қонақ үй, мектеп, мешіт, диірмен үй қызметшісіне арналған тұрғын-жай, монша, шаруашылық құрылыстардан тұрды [2,1-52 пп.]. Осында Шоқан Уәлихановтың балалық шағы өтті. Уалихановтардың тектілік мекені қазақ даласында білім беру идеяларын таратуда және мәдени мұраны насихаттауда маңызды рөл атқарды. Бұл жерде ақындар айтысы өткен, белгілі ақындар, әншілер, музыканттар, композиторлар өнер көрсеткен, Біржан Қожағұлұлы, Ақан-сері Қорамсаұлы, әнші Көке Әлжанұлы, қобызшы Құрымбай Қанқожаұлы, ақын Ажардың жарыстары өтті. Мекенде көптеген орыс ғалымдары, саяхатшы және шенеуніктер (олардың арасында ақын С.Ф.Дуров, Г.Н.Потанин, А.К.Гейнс). Ш.Уәлихановтың қызметтестері, әртүрлі бағыттағы ғалымдар, олар қазақ халықының тұрмысына, фольклорына қызығушылық білдірген. Олардың барлықтары сол кезеңнің атақты ғалымдары: П.П.Семенов-Тянь-Шанский, Ф.И.Усов, Н.Ядринцев, А.Сотников.
1917 жылы мекен қаусағандықтан бұзылып, 1985 жылы Шоқан Уәлихановтың 150-жылдығына орай мекен қайтадан қалпына келтірілді. Осы жылы Ш.Уәлиханов атындағы Сырымбет тарихи-этнографиялық кешені ашылған. 6 бөлмеден тұратын музейде Шоқан туралы құнды мәліметтер жиналған. Сонымен қатар, оның туыстары және қазақ халқының рухани мәдениеті туралы бірталай материалдар бар.
Саумалкөл ауылы. Саумалкөл ауылының атауы осы аймақтың географиялық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Суының түсі ақшыл, дәмі қышқыл көл мағынасында. Соған байланысты «Саумалкөл» топонині пайда болған.
ХVIII-ХІХ ғғ. осы жерде Саумалкөл (Сажанкөл) елді мекені болған. 1866 ж. бұл жерге Ресейден келімсектер келіп, Кривоозерное деген атау беріп тұра бастаған. Тек келімсектердің 1884 жылы ғана бірнеше рет Көкшетау, Омбы. Петербургке сұрау салудан кейін тұрақ заңдастырған болатын [3, 29п.]. Соған қарамастан ресми деректе Кривоозерное селосы 1890 жылдан құрылған деген.
Село тұрғындары 1898 жылы христиан шіркеуін, 1904 жылы мектеп салған [2, 29 п.]. [4].
Кривоозерное селосы 1923 жылы Володаровское деп аты өзгерген. Дерек бойынша Ресей революциялық қозғалысының қайраткері В.Володарскийдің (шын есімі Моисе́й Ма́ркович Гольдште́йн) атына өзгерген. [5].
Тарихи атауын қайтару мақсатында Володарское селосы ҚР Жоғарғы Кеңес Президиумының 1993 жылғы 04.05. №2189-Х-2 Қаулысымен «Саумалкөл» ауылы болып өзгертілді [6].
Айыртау. Айыртау ауылының атауы осы аймақтың географиялық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Айыртау – екі ашалы, төбелі, салалы тау мәнін білдіреді. Соған байланысты «Айыртау» топонимі пайда болған.
Ақан сері ауылы. 1993 жылы Ақансерінің 150 жылына арнапҚоскөлдің жағасында жаңа заманауи«Ақансері» ауылы және мемориалдық кешен салынды. Ақан сері, Ақжігіт Қорамсаұлы 1843 жылы Үлкен Қоскөлдің маңында туған — 1913 жылы, сонда дүниеден өтті. Әкесінің есімі Қорамса, шешесі — Жаңыл. Ақан жас кезінен өнерімен көзге түсіп, кейін ақындық, әншілік өнері кемелденген соң алты алашқа аты мәлім сері атанған. Ақан серінің “Ақтоқты”, “Алтыбасар”, “Тер қатқан”, “Мақпал”, “Балқадиша”, “Сырымбет”, “Майда қоңыр”, т.б. әндері әйел жанының сұлулығын жарқырата көрсетуімен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеген. Ақан сері ақын-әнші ғана емес, саңлақ аңшы, атбегі де болған. Ақынның сүйікті досына, қимас өмірлік серігіне айналған сәйгүлігі мен қыран құстарына арналған әндері: “Маңмаңгер”, “Қараторғай”, “Көкжендет”, “Құлагер”.
Ақан серінің мемориалдық кешені осы ауылдың көрікті жері.
Ақан серінің бейіті ауданға, облысқа ғана танымал емес, барлық Қазақстанның түкпір-түкпірінен келіп, ақынға тағзым жасалатын- жалпыұлттық киелі жерге айналған.
Қазақтың су мен ну мол Кеңащы көлінің маңындағы елді мекеніне Ресейден келген келмісектер 1901-1906 жылдары Ново-Андреевское селосын тұрғыза бастаған [4, 334 б.].
Арықбалық ауылы. М.Қашқари еңбектерінде балық – ертеде түркі және ұйғыр тілінде «қала» деген ұғымды білдіретін, яғни балық сөзі «қала, бекініс, қоныс орны» мағынасында берілген, ал арық сөзі тува тілінен эрик - «берег» - «жаға, жағалау» мағынасын береді. Сонда топоним «жағалаудағы қоныс, қала» деген мағынаны береді. Ә. Н.Бөкейханов, алғашқы тұрғындары егіншілікпен айналысқан несторианды христиан дініне сенген, бұхар сарттарынан шыққан сібір татарлары деп айттқан. Оған дәлел тұрмыста тұрғындарының тілінде түрік, иран сөздері кездесуі, қыздары шаштарын 3-4 бұрымды өргені.
1824 жылы Ресей императоры І Александрдің ұйғарымымен құрылған Кокшетау округінің құрамына Арық-Балық мекені енді. Сол кезден Имантау көлінен тараған Арық-Балық өзенінің жағасына дон казактары жайғасты. Олар Имантау көленен бастау алатын өзеннің салаларын бөліп балықты аулау әдісіне қарай елді мекенді «станица Арыкбалыкская» деп аталып кеткен деген де аңыз бар. Алғашқы келушілердің ішінде әскерилер, жер аударылған поляк және литвалық, запарожьелік черкестері да болған. 1849 жылы Волга казактары және Поволжьенің ерікті шаруалары қоныстана бастаған.
Келімсектер Арықбалықта 1858 жылы шіркеу салып, оған Александр Невскийдің атын берді. 1868 жылы 4 сыныпты мектеп ашылған, алғашқы мұғалімі- Волков Иван Иванович. 1888 жылы қыздарға арналған мектеп, ұстазы- Певунова Александра Петровна.
Арықбалық аудан орталығы және осы атаудағы аудан - 1928 жылы Петропавл округінің, 1932 жылы Қарағанды облысының, 1936 жылы Солтүстік Қазақстан облысының, 1939 жылы Ақмола облысының, 1944 жылы Көкшетау облысының, 1997 жылдан Солтүстік Қазақстан облысының құрамында болды.
Ағынтай батыр ауылы. «Мәнжүр» елді мекенініңатауы келімсектердің келуімен Златогорка өзгерген. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік ономастика комиссиясының 2000 жылдың 14 шілдесіндегі Ұйғарымымен ауыл атауы жергілікті батырдың атына байланысты Ағынтай батыр ауылы деп өзгертілген.Батыр, қолбасшы. Ағынтай батыр (1598-1672 жж.) — батыр, Есім мен Жәңгір хандардың сенімді серіктерінің бірі. Осы Айыртау аданындағы Құлшынбай төбе деп аталатын жерде дүниеден озған.
Ақанбұрлық. Ауыл жанынан жоғарыдан төмен қарай аққан бұлақ болғандықтан ауыл атауы Ақанбұрлық аталған
Ақшоқ. Қалың өскен ақ қайыңдарға байланысты ауыл «Ақшоқ» аталған. Кейін орыстар жаппай қоныстанған кезде бұрмаланып Акчок атанған. 2009 жылы ауыл атауының транскрипциясы түзетілді.
Антоновка. «Кіші Қоскөл» мекеніне 1896 жылы Украинадан көшіп келген 100 отбасы қоныстанады. Село атауын «Антоновское» деп қойған. 1907 жылы намаз үйін қоғам мүшелерінің қаржысына тұрғызып, 1911 жылға мектеп салу жоспарлаған. 1901 жылы дүкен ашып, аптасына бір рет базар, жылына екі рет жәрмеңке ұйымдастырған. Тұрғындар өз диірменін де салған [4, 880 б.].
Әлжан ауылы. Жаппай коллективтендіру кезінде ауылдың белсенді, көп еңбек сіңірген Әлжан атты азаматтың есімімен аталған. Ауылдың өзге ұлт өкілдері бұрмалап, 2008 жылға дейін «Альжанка» деп атап келген. Солтүстік Қазақстан облысының әкімдігі мен облыстық мәслихаттың 2008 жылғы 5 маусымдағы бірлескен қаулысы және шешімімен «Әлжан» деп транскрипциясы түзетілді.
Баян ауылы. Аңыз бойынша ертеде бұл өңірге дәулетті бай көшіп келген. Байдың Баян атты жалғыз қызы ауыр жолдың тауқыметін көтере алмай, қайтыс болады. Қайғыға душар болған бай жергілікті жердегі көл атауын қызының құрметіне атайды. Сол кезден «Баян» топонимі пайда болған. Бұдан кейін Наследниковка болып аталған. Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің 2009 жылғы 14 қазандағы №264 қаулысы және облыстық мәслихаттың 2009 жылғы 14 қазандағы №18/10 шешімімен Наследниковка селосы Баян ауылы деп тарихи атауы қайтарылды.
Береславка. 1923 жылы Бериславский хуторы Көкшетау уезі Чистополье болысының құрамында [7, 85 п.]. 1956 жылға дейін Чистопольский ауданы Октябрьский селолық советінің құрамында, ал осы жылдың 2 наурызынан Рузаев ауданы Рузаев селолық советіне енді. 1997 жылы Новосветловский селолық округтен Гусаковское селолық округіне берілді.
Ботай. Ауыл ақсақалы Ботай Қонақовтың есімімен ХІХ ғ. екінші жартысынан белгілі. Ботай Қонақов 1877 жылы Ресей патшасына орыс-түрік соғысы жөнінде хат жолдағандардың бірі.
Бірлестік. Елді коммуналарға біріктіру, шоғырландыру кезінде «Бірлестік» ауылы құрылған [7, 181б.].
Всеволодовка. Ертедегі атауы Қара мойыл, Всеволод атты кісі есімімен қойылған атау.
Высокое. Ертедегі атауы «Шоңғал». Осы ауыл маңайына 1909 жылы келімсекердің ұйымдастыруымен «Высокое» селосы құрылған. Тұрғындары шіркеу, мектеп салған. Кәсібі: негізгі-егіншілік, сонымен қатар, тігін, пима басу, тері өңдеу, арбаның дөңгелегі жасау және т.б.[8, 46 п.].
Воскресеновка. 1894 жылы «Баянтай» мекенінде Ресейден қоныс аударғандар көшіп келген. Елді мекенді «Воскресеновское» деп атаған. 1899 жылы селода намаз үйін салып, кейін мектеп, дүкен, диірмен тұрғызған.
Верхний Бұрлық. Ауыл сол жерден ағып жатқан өзен Бабық борлық, ал жоғарғы ағысындағы село Верхний (жоғарғы) бұрлық атауын алған.
Грачевка. «Уақ-Қамыс» елді мекеніне 1908 жылы қоныс аударушылар келіп қоныстанған. Кедімсектер Бұрлық өзенінің тұщы суы мен жазда Уақ қамыс көлінің суын пайдаланған [4, 360 б.].
Горное ауылы. Ауыл атауы жергілікті жердің географиялық ерекшелігіне байланысты аталған.
Гусаковка. 1907 жылы Украинадан жер аударылып келгендер «Гусаковское» селосын құрған.
Дәуқара. Қазіргі Дәуқара ауылы орналасқан жерде ұзындығы 2-3 шақырымға созылған қалың ағаштың ортасын ала көп жасаған әрі биік қара ағаш өсіп тұрса керек. Сол ағаштың ерекшелігіне қарап, әрі жолаушылап келе жатқан адам алыстан көзге шалынатын болғандықтан бұл жер «Дәуқара» атанған. Замана ағымына сай ауыл мектебі де, ауыл да Карл-Маркс атанып, бертінгі 1975 жылы құрылған совхоз «Қазақстан» атанып та жүрген, кейін «Дәуқара» аты қайтарылды.
Заря. Орыс тілінен қойылған «арай» мәніндегі атау. Бұрынғы атауы Веселое ауылы.
Жақсы Жалғызтау. Ауыл жағасындағы үлкен тау атауына байланысты Жақсы Жалғызтау атанған. Кейін орыс құжаттары мен картада оның транскрипциясын өзгертіп «Якши-янгизтау» атаған. Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің және облыстық мәслихаттың 2009 жылғы 14 қазандағы шешімдерімен Якши-янгистау селосының атауы «Жақсы Жалғызтау» ауылы болып транскрипциясы түзетілді.
Елецкое. Елек қаласынан көшіп келген қоныс аударушылар село атауын Елецкое деп атаған. 29 наурыз 1972 жылы Елецкое селолық округін Елецкий деп өзгертті.
Егіндіағаш ауылы. Ауыл өз қатарын сақтап өскен орман ортасында орналасқан. Соған байланысты «Егіндіағаш» топонимі пайда болған.
Имантау. Имантау селосының атауы сол жердің географиялық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. Тау атауына байланысты пайда болған. Имантау туралы аңызда: ерте-ертеде, ешкі құйрығы келтеде арқада Көкшетау және Имантау деген екі ақсақал болыпты. Дуалы сөзімен дүйім жұртты аузына қаратқан шешен, тіркесе теңселген түйелі көшімен таң қалдырған байлар, біріне-бірі бәсеке келеді екен ол заманда. Әр жолы бас қосып қалғанда байлық жарыстыратын мықтылар, бір жолы кімнің баласы артық, ақылды, кімнің баласы көркем немесе күшті деседі.
Казанка. 1893 жылы Бульмен уезі, Самара губерниясынан жеті шоқынды татарлар отбасы көшіп келіп, «Балапан» учаскесіне қоныстанады, учаскенің атауын «Казанское» деп қойған. 1895 жылы император Александр ІІІ мен жергілікті қоғам мүшелерінің қаражатына мектеп салынған. 1899 жылы қазына қаражатына шіркеу салғынған. 1898 жылы магазин және дирмен салынған. Жылына 2 рет жәрмеңке, аптасына бір рет базар күні ұйымдастырылған. 1928 жылы коллективтендіру кезінде бұл жер «Завет Ильича» колхозы болып, ал 1955 жылы елді мекен атауы қайта өзгеріп, «Казанка» селосы атанған.
Карасевка. Ауыл маңында «Жалтыр көл» елді мекеніне 1908 жылы қоныс аударушылар келіп, атуын өзгірткен. Ауыл маңында Қара су атты көл болған. Ауыл аты ертеректе көлдің атымен аталған. Кейін орыс шаруаларының қазақ жеріне шоғырлану кезінен Қарасу – Карасевка атауына бұрмаланған.
Комаровка. 1908 жылы Сары көл өзенінің жағасына Ресейден келген келімсектер «Комаровское» селосының негізін қалады. Қазіргі кезде Комаровка деп өзгеріп кеткен [4,260 б.].
Корсаковка. «Балық Бұрлық» мекеніні 1899 жылы Ресейдің қоныс аударушылары «Корсаковкое» негізін қалаған. 1907 жылы тұрғындары дүкен ашқан [4, 300 б.]. 1946 жылы село «Мирзояна» колхозына кейін «Константиновский» совхозына ауыстырылып, бертін келе өз атауын қайта алған.
Красногорка. Ауыл маңындағы көлдің жанында қызыл құмды төбешік болғандықтан Красногорка аталған. Кейін бесжылдық бағдарламалар пайда болған кезде «Старая пятилетка» аталған. Бертін келе қайта Красногорка атанды.
Качиловка селосы. «Ақ бас» еліне 1896 жылы орыс шаруалары қоныс аударып келген, 1903 жылы село атауын «Качиловское» атаған. Келімсектер дүкен, диірмен салып, ағаштан үйлер тұрғызған [4, 260 б.].
Кириловка. 1895 жылы «Сасық бек» елді мекеніне келімсектер келіп, Борлық өзенінің маңына қоныс аударып, «Кириловское» селосын құрған [4, 268 б.].
Қарақамыс. Село қамысы көп көл жағасында орналасқандықтан Қарақамыс атауын алған
Қарасай батыр ауылы. Бұрынғы атауы – «Қосағаш». Кеңес дәуірінде Мәдениет деп өзгертілген. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік ономастика комиссиясының 2000 жылдың 14 шілдесіндегі Ұйғарымымен ауыл атауы жергілікті батырдың атына байланысты Қарасай батыр ауылы деп өзгертілген. Қарасай Алтынайұлы 1589 жылы Алматы облысының, Жамбыл ауданына қарасты Қарасаз елді мекенінде дүниеге келген. 1671 жылы Айыртау аданындағы Құлшынбайтөбе деп аталатын жерде дүниеден озған. Шапырашты Қарасай батыр мен Арғын Ағынтай батыр қазақ даласын басыңғысы келген жауға қарсы ұрыста біріне бірінің арқаларын сүйеп, бір-біріне қорған, пана болып, қанды ұрыстан өздері де аман шығып отырады, қасиетті туған жерімізге де жау аяғын тигізбеді. Есім мен Жәңгір хандардың сенімді серіктерінің бірі. Осы ауылға жақын Құлшынбай төбеде Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешені 1999 жылдың 15 қазанында ашылды. Мемориалдық кешен Қазақстанның жалпыұлттық қасиетті нысандар тізіміне енді.
Қаратал. Қаратал ауылының атауы сол жердің географиялық ерекшелігіне байланысты қалыптасқан. 1926-29 жылдар ауылда аймақтық мектеп ашылған, маңында терең көл және қалың, қара тал өскен. Соған байланысты «Қаратал» топонимі пайда болған.
Қоскөл ауылы. Ауыл сыртында екі, қатар орналасқан көл болған, кейін көлдер арнасынан шығып, бір көлге айналған. Тұрғындар ауыл атауын екі көл - «Қоскөл» атаған.
Құмтөккен ауылы. Бұрынғы атауы «Қызыләскер». Жердің астында ақшыл құм көп болғандықтан, елді мекеннің атауы бұған дейін халық Құмтөккен атаған. Солтүстік Қазақстан облысының әкімдігі мен облыстық мәслихаттың 2008 жылғы 5 маусымдағы бірлескен қаулысы және шешімімен «Құмтөккен» деген тарихи атауы қайтарылды.
Құспек. Ауыл Құспек өзенінің жағасында орналасқандықтан осылай аталған. Кейін көшіп келген коммунарлар «Парижская коммуна» деп өзгерткен. ХХ ғасырдың орта шамасында село «Құспек»атауын қайта алған.
Лавровка. «Қамсақты» елді мекеніне 1899 жылы келімсектер келіп, 1902 жылы «Лавровское» селосын құра бастады. 1904 жылы намаз оқу үйін, 1909 жылы мектеп ашқан. Жыл бойы үш жәрмеңке, аптасына бір рет базар күндері өткен [4, 304-305 бб.].
Лобаново. 1895 жылы Шағалалы өзенінің жағасына қонысаударушылар келіп, «Лобановский брод» участогін құрған. [4, 270 б.].
Нижний бұрлық. 1848 жылы қазіргі Нижний бұрлық селосы маңында Үлкен Бабық ауылы болған. Ауыл Бабық байдың атымен аталған. Сол жерден ағып жатқан өзен Бабық борлық, ал төменгі ағысындағы село Нижний (төменгі) бұрлық атауын алған.
Новосветловка. 1906 жылы «Құр-Қарағай» елді мекенде қоныс аударушылар «Ново-Светловское» қонысының негізін қалаған. Келімсектер кішкентай өзен бойына лашықтарын тұрғыза бастайды.
Новоукраинка. Уран өндіруге келген кеншілер қазіргі Саумалкөл селосының маңына қоныстанып, жаңа Новоукраинка селосын құрған.
Орловка. 1911 жыл жаз мезгілінде қоныс аударғандар келген кезде бүркіт құсы көп болғандықтан, село атауы «Орловка» аталған.
Орлиногорское. Ертеректе Орлинное гора деп аталған. Бұрынғы атауы «Бүркітті».
Сарыбұлақ. Ауыл маңынан аққан бұлақ жанында сары құмдауытты жер болған. Ауыл атауы сол себепті Сарыбұлақ аталған.
Светлое. Ертеректе ауыл маңындағы көл «Жарқын» көлі аталған. Кейін қоныс аударып келген орыстар орысшалап «Светлое» деп атаған.
Сулыкөл. Ауыл географиялық ерекшелігіне байланысты аталған. Ауыл жанында ернеуінен асқан көл болғандықтан «Сулыкөл» атанған.
Сырымбет. Сырымбет етегіндегі ауыл өз атауын тау атауымен атаған. 1928 жылдың көктемінде аудан орталығы құрылысы басталып, ауыл «Казгородок» аталған. 1966 жылы ауыл «Сырымбет» атауын қайта алды [9, 524 с.].
Үкілі Ыбырай ауылы. Бұрынғы атауы – «Өскен». Солтүстік Қазақстан облысының әкімдігі мен облыстық мәслихаттың 2010 жылғы бірлескен қаулысы және шешімімен белгілі әнші, ақын-айтыскер, классикалық халық музыкасының ірі өкілі – Ыбырай Сандыбайұлының құрметіне Үкілі Ыбырай деп аталды. Ыбырай Сандыбайұлы (1860-1930) – халық композиторы, әнші, ақын-импровизатор Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданына қарасты №5 ауылында дүниеге келген. Үкілі Ыбырай арабша сауатты болған, әнге, өлеңге құмар, ол қазақтың атақты әнші-ақындарынан (Шөже, Біржан, Ақан сері т.б.) үлгі-өнеге алып, олардың творчестволық дәстүрін бойына сіңірді. Үкілі Ыбырайдың “Гәкку” (4 түрі), “Шалқыма”, “Көкше”, “Желдірме” т.б. 40-қа жуық әндері бар.
Шалқар. Ауыл маңындағы Шалқар өзені болғандықтан солай аталған.
Шоққарағай. Ауыл атауы қаулап өскен қарағайлы орман атауымен аталған.
Шолақөзек. Ауыл жанындағы өзек атымен аталған. «Қысқа, келте өзек» мәніндегі атау.
Каменный брод. 1905 ж. Харковь және Полтава губерниясынан қара шекпенділер көшіп келген. Олар өзенге қарсы тұрған үлкен тас маңына қоныстанады. Өзеннің қарсы жағасына өту үшін олар тасты өткел арқылы өткен. Сол себепті «Тасты өткел» - «Каменный брод» топонимі пайда болған. Ол 1962-96 жылдары «Кутузовский»совхозының орталығы.
Карловка. Полтава облысынан келген орыс қоныстанушылар өздері Ресейде тұрған Карловка қаласын село атауына берген.
Петропавловка. Қазақстанға Ресейден қоныс ауып келгендер жиі село атауын христиан дініндегі әулие Петр және Павел атымен атанған.
Сарысай. Алғашқы атауы «Наурыз». Революциядан кейін жергілікті жердегі сайға байланысты «Сарысай» атаған.
Сарытүбек. Ауыл сыртында, өзен бойында түбек болған, жері қыраттау, сары болғандықтан «Сары түбек» аталған. Бұрынғы атауы «Ақмәліш».
Целинное ауылы. 1954 жылы тыңигеруге келгендер тұрақтаған жер болғандықтан «Целинное» селосы аталған.
Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы елді мекендердің физикалық-географиялық жағдайының топонимиясының өзіндік, яғни аймақтық кейпін қалыптастырудағы географиялық фактордың мәні мен маңызы ерекше болғанымен, өңіріміздің Ресей империясының құрамына кіргеннен кейін,сондай-ақ баршаға белгіліұжымдастыру, жеке басқа табыну, тың игеру, «қайта құру»кезеңдерінде және тағы да басқа тарихи кезеңдердегі асыра сілтеу,идеологиялық қысым көрсету нәтижесінде пайда болған географиялық, әкімшілік-аумақтық нысандар мен жерлердің тарихи атауларының өзгеруін деректер негізінде жазылды
Пайдаланылған әдебиеттер:
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ