1932 жылғы 20 ақпанда Қазақ Орталық Атқару комитетінің екінші сессиясында республиканы басқаруды оңтайландыру мақсатында алты облыс құрылатын болып шешілді. Бұл шешім Мәскеудегі жоғарғы билік тарапынан қолдау тауып, Қазақстанда:орталық, облыс, аудан, ауылкеңес түріндегі төрт сатылы басқару жүйесі қалыптасты.
Осыған байланысты «БОАК Қаулысымен 1932 жылғы 10 наурызда құрылған алты облыстың біреуі – орталығы Петропапвл болған Қарағанды облысы дүниеге келді. Облыстың аудандары:Айыртау ( Володар ауылы), Ақмола (Ақмола қаласы), Арықалық (әуелі Балкашин ауылы, 10.02.1935 жылдан бастап Арыкбалы ауылы), Атбасар (Атбасар қаласы), Бейнетқор (Бейнетқор ауылы, 10.02.1935 жылдан бастап Шолақ Досжан ауылы), Булаев (Бұлай ауылы), Есіл (Есіл ауылы, 10.02.1935 жылдан бастап Қыйма ауылы), Жаңарқа (Атасу ауылы), Қызылту (Кішкенекөл ауылы), Көкшетау (Көкшетау қаласы), Қорғалжың (Қорғалжың ауылы) 10.02.1935 – Казгородок ауылы), Ленин (Явленка ауылы), Мәуліт (Мәуліт ауылы), Нұра (Казгородок ауылы, с 02.08.1934 жылдан Киевка ауылы), Преснов (Преснов ауылы), Рузаев (Рузаев ауылы), Сарысу (Байқадам ауылы), Сталин (Алексеев ауылы), Тельман (Токарев ауылы), Төңкеріс (Майбалық ауылы), Щучье ( Щучье ауылы), Еңбекшілдер (Казгородок ауылы), Еркіншілік (Еркіншілік ауылы, 10.02.1935 жылдан бастап Благодат ауылы).
Осындағы Тельман ауданының орталығы Спасск кеніші болғанын арнайы айта кетпекпіз.
Уақыт өткен сайын қалалар өсіп, шаруашылық жүйесі кеңейе беруіне байланысты жаңадан аумақтық-әкімшілік бірліктер пайда бола бастады. Мысалы: 1932-1936 жылдары Қарағанды облысының құрамында жаңа аудандар құрылды, кейбір аудандар басқа облыстардың құрамына берілді. Мұндай өзгерістер тиісінше топонимикаға да әсерін тигізетіні заңды еді. 1933 жылдың 22 ақпанында Сары су ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының құрамына ауыстырылды. Шет ауданы Алматы облысының құрамынан алынып, орталығы Ақсу-Аюлы аулы болды да, Қарағанды облысының аумағына қосылды. Жарты жылдан кейін осы Шет ауданы Қарағанды облысының құрамынан алынып, 1934 жылғы 4 шілдеде Қарқаралы округіне қосылды. Дәл осы кезде Жаңаарқа ауданы да Қарқаралы округінің құрамына берілді.
1934 жылғы маусымның тоғызында Көкшетау ауданы бөлшектеніп, Красноармейск ауданы құрылды. Оның орталығы Жаңа Сухотин аулы болып белгіленді.
1935 жылдың басында Қарағанды облысында едеуір өзгерістер жасалды. Жоғарыдағы биліктің ұйғаруымен Вишнев ауданы (орталығы Вишнев ауылы), Зеренді ауданы (орталығы Зеренді ауылы), Молотов ауданы (орталығы Балкашин ауылы), Полудин ауданы (орталығы Полудин ауылы), Пресногорькое ауданы (орталығы Пресногорькое ауылы) және Приишим ауданы (орталығы Боголюбов аулы) құрылды.
Болашақ ірі қала мен Сарыарқа кіндігіндегі әлуеті зор облыстың алғашқы қазықтарын қағу туралы кесімді шешімдер біздің Петропавл қаласында қабылданғанын ұрпақтарымыз білуі тиіс. 1931 жылғы 22 мамырда Октябрь ауданының орталығын Көктал ауылы, Тельман ауданының орталығын Токарев селосы және Еңбекшілдер ауданының орталығын Казгородок кенті етіп бекіту туралы Қазақ АССР ОАК қаулысы мәлім болды. Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінісі 1931 жылғы шілденің 3 жұлдызында Бейнетқор ауданынан ауысқан сегізінші ауылдың атауы Первомай деп өзгертіліп, Булаев аудандық атқару комитетінің шешімімен бекітілді [1].
Күзге қарай Булаев, Ленин, Совет және Төңкеріс аудандарының әкімшілік-аумақтық бөлінісіне өзгерістер енгізу туралы Қазақ ОАК Төралқасының қаулысы шығарылып, аудандардың бас-аяғы бүтінделе берді.
1932 жыл басталысымен, қазір өзіміз көріп жүрген аудандар қалыптасты. Ленин ауданының орталығы Явленское селосынан Мәуліт (өкінішке қарай орысша Мамлют деп қате жазылып, осы уақытқа дейін түзетілмей кеткен. -авт.) селосына көшірілді. Ал, Бейнетқор ауданының орталығы Шолақ Досжан ауылынан (қазіргі Смирнов стансасы) Қиялы станциясына қоныс аударды.
Бір айға жетер-жетпес мерзімде Петропавл ауданы таратылып, оның бір бөлігінен Мамлют ауданы құрылды. Осы өзгерістердің соңы Солтүстік Қазақстанда тұңғыш рет облыс құру қажеттігіне алып келді. Қазақ АССР Орталық атқару комитетінің 1932 жылы 20 ақпандағы қаулысымен Республикада құрылған алты облыстың біреуі 10 наурызда шаңырақ көтерген Қарағанды облысы деп аталғанын айттық, орталығы – бір қиырдағы Петропавл қаласы.
Тарихтан мәлім, бұл – ел басына нәубет түскен зобалаң жылдар болатын. Халқы ашаршылыққа ұшырап, көрші мемлекеттерге босып кеткен, оларды бұрынғы мекеніне қайтармақ болып әлек болған үкімет орындары өз басымен өзі әлек, үркіншілік заман еді. Ауыртпалықтың беті қайтты-ау деп, шет елден Қазақстанға мал әкеліп, шаруаларға үлестіріп болған кезде облыстағы аудандардың орталық мекендерін ретке келтіру, әкімшілік-аумақтық бөліністі тиянақтау шаралары жасалды. 1935 жылдың алғашқы күндері мен апталарында мынадай шешімдер қабылданды:
Арықбалық ауданының орталығы Арықбалық селосы, Бейнетқор ауданының орталығы Шолақ Досжан селосы болып еді, көп ұзамай, бұл шешім өзгертіліп, аудандық мекемелер Қиялы станциясына көше бастады. Есіл ауданының әкімшілік орталығына Қима селосы, Қызылту ауданы – Қызылту селосы лайық танылды. Көкшетау ауданы – Көкшетау селосы, Қорғалжың ауданы – Казгородок кентін орталық қылатын болды. Еркіншілік ауданының орталығына Благодатное селосы таңдалды.
Қазақстанның солтүстігінде облыс құрылуына дайындық шараларының бірі ретінде солтүстіктегі Ресеймен екі арадағы шекара жігіне байланысты айқындалмаған мәселелер бірте-бірте шешіле бастады. Батыс Сібір өлкесінің Есілкөл ауданынан: Бар (кейін Октябрь аталған), Березняк, Зарослый, Камышлов, Куломзин, Суворов селолық советтерін алып, Булаев ауданына беру және Есілкөл ауданына Первотар сельсоветін беру туралы Бүкілодақтық атқару комитетінің арнайы қаулысы 1932 жылғы 2 наурызда жария көрді. Бір аптадан кейін, 10 наурыз күні орталығы Петропавл қаласы болатын Қарағанды облысын құру туралы Мәскеудегі ең жоғары биліктің шешімі Қазақстанның экономикалық дамуында жаңа қадам болды.
1935 жылдың басында орталығы Петропавл қаласы болған Қарағанды облысы құрамында мына аудандары бар жаңа әкімшілік аумақтық бірлік болып қалыптасқаны жария етілді: Ақмола, Айыртау, Арықбалық, Атбасапр, Бейнетқор, Булаев, Вишневский, Есіл, Зеренді, Калинин, Қарағанды, Қызылту, Көкшетау, Красноармейский, Қорғалжың, Ленин, Макинский, Мамлют, Молотов, Нұра, Петропавл, Преснов, Пресногорьков, Приишим, Полудин, Рузаев, Сталин, Тельман, Төңкеріс, Щучье, Еңбекшілдер және Еркіншілік ауданы. Бұл, сөз жоқ, облыс тұрғындары өмірінде есте қалғандай тарихи оқиғалар еді.
Облыстың ішкі аумақтық бөлінісі де өз жөнін тауып, тәртіпке келе бастауы заңды құбылыс. Айталық, № 13, № 20 ауылдар мен Александровский, Вишневский, Волгодонский, Вячеславский, Михайловский, Николаевский, Ново-Владимировский, Ново-Георгиевский, Ольгинский, Сарыоба, Харьков селолық советтері Ақмола ауданынан алынып, Вишневский ауданына беру туралы Қарағанды облыстық атқару комитеті 1935 жылғы 10 ақпанда маңызды шешім қабылдады. Сол жолы № 3 ауыл, Бірлік және Сұлукөл селолық советтері Ақмола ауданынан шығарылып, Қорғалжың ауданына берілді.
Ол кезде кейін, 1939 жылы, жеке облыс болған Ақмола аймағы да осы Петропавлға жүгінетін. Мысалы, Ақмола қаласы орталығы болған Ақмола ауданының әкімшілік-аумақтық бөлінісін мына құрамда көзге елестетіңіз: № 1, № 2, № 4, № 5, № 6, № 10, № 12 ауылсоветтері, Воздвижен, Елизаветград, Елизавета, Красноярский, Максимов, Мирзоян, Приречное, Рождественский, Романов, Семенов, Софиев, Шалқар селолық советтері.
Немесе,орталығы Володар селосы болған Айыртау ауданына мына Айыртау, Ақсу, Володар Горноозёрный, Ерназар, Жаңасу, Жетікөл, Интернациональный, Каменноброд, Қамсақты, Карамсыл, Камышный, Қаратал, Қоскөл, Краснозёрный, Красный, Луначарский, Октябрьский, Тереңкөл, Трудовой, Украинский, Шалқар селолық советтері қарады.
Арықбалық ауданына тән Балкашин, Балкашин совхоз, Бастримов, Богородский, Богословский, Васильев, Веселов, Владимиров, Дорогинский, Қалмақкөл, Каменский, Максимов Михайлов, Ново-Городский, Ново-Дубровинский, Ново-Кронштадтский, Ново-Никольский, Ново-Романовский, Преображенский, Сандықтау, Тучнинский селолық советтері Молотов ауданына берілді де, Арықбалық селосы болатын Арықбалық ауданының жаңа әкімшілік-аумақтық бөлісін мына құрамда бекіді: Аққанбүрлік, Гусаков, Имантау, Константинов, Лобанов, Матвеев, Мищенский, Төменгі Бүрлік, Проньков, Привольный, Светлов, Тахтоброд, Цуриков, Жақсы Жаңғызтау селолық советтері.
Орталығы Атбасар қаласы болған Атбасар ауданы да Қарағанды облысының аумағына кірді.
Бейнетқор ауданының орталығы Шолақ Досжан ауылы болатын. Бұл ауданға жер ыңғайы және қарым-қатынасқа оңтайлы болуы себепті мына селолық советтердің елді мекендері бағынатын: Аралағаш, Аяқкөл, Голощёкин, Григорьев, Иванов, Исаев, Қиялы, Көктерек, Кучков, Молотов, Полтава, Сарытомар, Сенный, Шағалалы.
Тәуелсіздік алғаннан кейін туған ауылының атын иеленген қазақтың ұлы ақыны, Алаш көсемдерінің бірі Мағжан Жұмабаев атындағы ауданның әкімшілік-аумақтық құрылымы алғаш рет орталығы Булаев селосы болған Булаев ауданы болып, 1935 жылғы 10 ақпанда мына нұсқада бекітілген болатын. Березняк, Булаев, Веселов, Возвышенский, Ворошилов, Воскресенье, Екатерина, Зарослинский, 2-Камышлов, Колосов, Конюхов, Куломзин, Лебяжинский, Медвежинский, Надежда, Ново-Успенский, Октябрь, Первомай, Писарев, Полтава, Пролетарский, Суворов, Успенс, Чистов, Чистянский селолық советтері. Ресейдің Омбы облысымен шектес бұл аудан ертеректе Полудин болысы деп аталған. Полудин дегеніміз батыс дегенге мегзейді, яғни Қызылжар бекінісінің батысы деген сөз.
1935 жылғы 10 ақпанда Орталығы Полудин селосы болатын Полудин ауданының жаңа әкімшілік-аумақтық бөлінісін мына құрамда бекіту туралы. Бугров, Ганькин, 1-Камышлов, Ленин, Метлишин, Николаев, Ново-Бытовский, Ново-Георгиевский, Ново-Никольский, Полудин, Раевский, Рявкинский, Скворцов, Совет, Тоқушы совхоз, Еңбекшілдер селолық советтері. Қарағанды облыстық атқару комитетінің қаулысы [2].
Осы ауданмен бір кезде, орталығы Қима селосы болатын Есіл ауданының жаңа әкімшілік-аумақтық бөлінісін мына құрамда бекітіліп, заңдастырылды. Братолюбово, Бузулук, Дальный, Дон, Елтай, Еркіндік, Есіл селолық, Есіл совхоз, Жирен, Запорожье, Ишимский, Қызылсу, Қызылту, Красивый, Қумақ, Савинков, Талдыкөл, Талдысай, Таңқан, Тасоба, Тассуат, Таубасар, Терісаққан, Үлгілі, Шұрымсай, Ярославль селолық советтері.
Содан бері өткен уақыт ішінде, бірде Көкшетау, бірде Солтүстік Қазақстан облыстанының қарауына өтіп, өзгеріске ұшыраған тағы бір ауданымыз cол 1935 жылғы 10 ақпанда орталығы Зеренді селосы болатын Зеренді ауданының жаңа әкімшілік-аумақтық бөлінісіне назар салсақ, оның өзі басқа аудандардан ауыстыру, алық-берік жолымен құрылғаны байқалады. Айталық, Көкшетау ауданының Виктор, Дорогов, Зеренді, Ленин, Лосев, Олжай, Тарағай, Темірбеков, Троицк, Шындәулет селолық советтері Зеренді ауданына берілді. Сол сияқты Молотов ауданының Красилов селолық советі мен Щучье ауданының Исаков селолық советі Зеренді ауданына қосылды.
Облыстың шығысындағы қиырда жатқан Шоқан Уәлиханов атындағы ауданның тұрғындары да сексен жыл ішінде бірнеше әкімшілік-аумақтық бөліністерге куә боды. Әуелде Қызылту селосын орталық етіп, Қызылту ауданы деген атаумен құрылғандағы құрамы мынау: Алабота, Борсықбай, Жарқын, Карағаш, Қаратерек, Қаудантал, Кішкенекөл, Қулыкөл, Кішіқарой, Мартын, Сағын, Сарыкөл, Теке, Үлкен Қарой селолық советтері. Селолық советтер кей жылдары ауылдық деп те аталды.
Орталығы Ново-Сухотино селосы болатын Красноармейск ауданының жаңа әкімшілік-аумақтық бөлінісін мына құрамда бекіту туралы. Андреев, Богодуховка, Блюхер, Большеизюм, Виноградов, Драгомировка, Қаратомар, Келлер, Кременчуг, Многоцветный, Ново-Дворовский, Ново-Приреченский, Ново-Сухотинский, Тернов, Чермошнян селолық советтері. Қарағанды облыстық атқару комитетінің қаулысы 1935 жылғы 10 ақпанда шықты [3].
Солтүстік Қазақстан облысы болып құрылғаннан кейін, Красноармейск ауданындағы Омбы теміржолына қарасты Тайынша станциясы маңындағы елді мекендерді жұмысшы поселкелері қатарына жатқызып, Тайынша жұмысшы поселкесі деп атау туралы. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 8 сәуірдегі 1940 жылғы Жарлығы шыққан соң, аудан орталығы осылай атала бастады.
Қазақ ОАК Төралқасының 1936 жылғы 23 қазандағы қаулысы бойынша Волынск, Богодуховка, Глубокое, Горький, Драгомиров, Келлер, Краснодольск, Краснополянск, Краснокаменск, Кременчуг, Летовка, Нагорный, Озерный, Подлесный, Ростов, Степной, Чернигов және Южный сельсоветтерін Красноармейск ауданынан Келлер ауданына берілді [4].
Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1939 жылғы 16 қазандағы «Қазақ ССР-нда жаңа аудандар құру туралы» Жарлығына іштей өзгерту енгізіп, Солтүстік Қазақстан облысының Красноармейск ауданына үш колхоздан тұратын (Чкалов ауданына қосылған Сәуле, Жаңаталап колхоздарынан басқа) беру туралы Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1939 жылғы 28 қазандағы Жарлығы күшіне кірді. (Қазақ ССР Заңдары мен Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Жарлықтарының жинағы [5].
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. 1920 ж. тамыз-1936 ж. желтоқсан. Анықтамалық. А.-1959 ж. 212-251-беттер. А. 1959. 216-бет.
2. СҚО МА. 1189-қор. 1-тізбе. 167-іс. 17-40-парақтар.
3. СҚО МА. 1189-қор. 1-тізбе. 167-іс. 17-20-парақтар.
4. СҚО МА. 1189-қор. 1-тізбе. 167-іс. 12-15-парақтар.
5. Справочник по истории административно-территориального деления Северо-Казахстанской области (29 июля 1936 г. – 1 января 2007 г.). Петропавл 2007. -
З.Тайшыбай, С. Мәлікова, Петропавал қаласы
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ