Биыл «Латын қарпі негізінде Қазақстан физика-географиялық нысандары атауларын стандарттау және бірізділендіру» жобасы қолға алынып, біраз жұмыстар атқарылды. Жоба Қазақстанның барлық облыстағы физика-географиялық атауларды стандарттаудың және бірізділендіруге негізделеді. Географиялық атаулар бойынша БҰҰ өткізетін конференцияларға қатысып, еліміздің географиялық атауларын стандартау бойынша тәжірибе алмасу аса маңызды. Бұл жобаны орындауда өңірлердегі ономастика бөлімдерімен, саланың жетекші ғалымдарымен тығыз байланыс орнатылып, қажетті материалдар жиналды.
Жоба аясында халықаралық деңгейде басқа тілдерге физика-географиялық нысан атауларын конверсиялаудың тиімді әдістері анықтау мақсатында жүйелі зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Ұлттық стандарттау және / немесе әртүрлі тілдер мен жазу жүйелері арасындағы сәйкестікті белгілейтін халықаралық ережелерді қабылдау жердегі барлық географиялық атауларды беру кезінде барынша практикалық біріздендіруге қол жеткізуге бағытталған қызмет ретінде анықтайды. Атауларды бір тіл немесе басқа тіл жазуының көмегімен берудің халықаралық қажеттілігін білдіреді. Жазу немесе басып шығару кезінде белгілі бір тілде қолданылатын графикалық символдардың жиынтығы ретінде анықталады. Мысалы, латын, кирилл, араб жазуы және қытай таңбалары әртүрлі жазуды бір немесе бірнеше тілде қолданылатын әр түрлі әріптерді білдіреді. Жазудың бір түрін екіншісінің көмегімен беру әдісін негізінен мүдделі ел анықтайды, содан кейін халықаралық жүйе ретінде бекітуге ұсынылады.
Эндоним – нақты бір нысан орналасқан аумақтағы географиялық нысанның бір немесе бірнеше тілдегі атауы. Ресми органдар осы эндонимдерді берудің төрт жолдың (процестердің) біреуін немесе бірнешеуін, атап айтқанда транслитерацияны, транскрипцияны, аударманы немесе экзонимизацияны қолдана отырып беруді де ұсынады.
Көптеген тілдердің жазбаша формаларында (мыс., ағылшын, француз, неміс және поляк) роман (латын) жазуын қолданады, ал енді бір тілдерде (мыс., араб, орыс және қытай) жазудың басқа түрлерін қолдана отырып жазылады. Бір тілдің жазбаша таңбаларын басқа тілге қабылдаушы тілдің жазу жүйесін арнайы белгілермен (диакритикалық белгілермен) толықтырмай дәл бейімдеу мүмкін емес. Осындай қосымша диакритикалық белгілерді және/немесе әріптерді қолдана отырып беру Халықаралық фонетикалық әліпби (ХФӘ) адам сөйлеуінің барлық дыбыстарын жазбаша түрде көрсету мақсатында жасалды, алайда ол іс жүзінде толығымен іске аспай отыр, сондықтан араб, орыс және қытай сияқты латынграфикалы әліпбиге негізделмеген елдер географиялық атауларды латынграфикалы әліпби негізінде берсе, француз, неміс және поляк сияқты латын графикалы әліпбиді қолданатын елдер географиялық атауларды ағылшын тілі халықаралық тіл болғандықтан қосымша ретінде ағылшын әліпбиіне конверсиялап, яғни тікелей аударып береді. ТМД және шетел тәжірибесімен алмасу, мәліметтерін жинақтау барысында халықаралық деңгейде басқа тілдерге физика-географиялық нысан атауларын конверсиялаудың тиімді әдістері ретінде транслитерация, транскрипция және аударма танылды.
Кесте – 1 Халықаралық деңгейде басқа тілдерге физика-географиялық нысан атауларын конверсиялаудың тиімді әдістері
| № | әдістер/жолдары | ерекшелік | тұсы | мысал | |
| кемшін | ұтымды | ||||
| 1 | транслитерация | әріптік формада беру; атауларды бір жазу жүйесінен екіншісіне (бір тілден екінші тілге емес) беру. | Транслитерация бір жағынан жазу жүйелерімен, екінші жағынан айтылыммен байланысты. | Асқат-Асqat, Ащысай-Өлеңті – Aşşysai-Öleŋti Мыс., орыс кириллицасынан латын әрпіне транслитерация «ч» - ағылшын тілінде ch, ал неміс тілінде tsch латын әрпімен графикалық маркермен, яғни "č"- диакритикалық белгі немесе жай диакритик деп аталады. | |
| 2 | транскрипция | шет тілдерінің дыбыстарын беру; қабылдаушы тілдің жазбасындағы түпнұсқа бастапқы тілдің дыбыстарына сәйкес келеді. | Транскрипция бір жағынан жазу жүйелерімен, екінші жағынан айтылыммен байланысты. | ||
| 3 | аударма | түпнұсқа ауызша формасын немесе оның жазбаша формасын сақтамау; басқа тілдің, қабылдаушы тілдің көмегімен сөздің мағынасын білдіру; топонимді бір тілден екінші тілге беру құралы бола отырып, қабылдаушы тілді тікелей немесе жанама түрде көрсету. | Топонимді аудару туралы шешім қабылдағаннан кейін оның мағынасын тексеріп, аударылған компоненттерді «бөліп алу» керек; аударма тілдерді білуді қажет етеді. | оқырманға нысанның табиғатын жақсырақ жеткізу үшін «бөтен жерде» орналасқан кейбір атауларды аудару; | Шабақты-Большое Щебачье, Үлкен Алматы көлі –Большое Алматинское озеро |
Халықаралық деңгейде басқа тілдерге физика-географиялық нысан атауларын конверсиялаудың тиімді әдістерінің негізгісі ретінде Қазақстандағы физика-географиялық нысан атауларын «Қазақстан географиялық атауларының латынграфикалы әліпби негізінде жазылу ережелеріне» сәйкестендіріп беруді ұсынуға болады. Ол үшін, ең алдымен, ел аумағындағы барлық физика-географиялық нысан атауларын осы ережеге сәйкестігін анықтап, барлық облыстар бойынша мысалдарды салу көзделген.Мәселен: Географиялық атаулардағы ūu(ұу), üu (үу) дыбыс тіркестері cөздің барлық буынында u әрпімен жазылады:
| Сулыайрық | Sulyairyq |
| Шұбартау | Şūbartau |
| Қыстаубай | Qystaubai |
| Таутөбе | Tautöbe |
| Сұлукөл | Sūluköl |
| Айыртау | Aiyrtau |
| Аққыстау | Aqqystau |
| Ауызқұдық | Auyzqūdyq |
| Ауылқабақ | Auylqabaq |
| Ауызағаш | Auyzağaş |
| Бүркеу | Bürkeu |
| Дауылды | Dauyldy |
| Дауылбай | Dauylbai |
| Қарабауыр | Qarabauyr |
| Жаңаауыл | Jaŋaauyl |
| Қасқатау | Qasqatau |
2.2
Дүниежүзілік қабылданған географиялық атаулардың стандарттары сауда мен халықаралық қатынастардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажет. Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымы өз қызметін басқаруда жоғары сапалы коммуникацияны қамтамасыз ету және топонимикалық деректермен алмасудың халықаралық стандарттарын әзірлеу үшін нақты географиялық атауларды қажет етеді.
Географиялық атауларды (топонимдерді) стандарттау туралы мәселе алғаш рет 1940 жылдардың соңында БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік кеңесі бере бастаған картографиялық қызметтерге байланысты туындады. Бұл мәселе 1950 жылдары талқыланып, кеңестің шешімдеріне сәйкес 1960 жылы сарапшылар тобының отырысынды қаралды. Отырыс географиялық атауларды ұлттық деңгейде стандарттау мәселелерін және осы қабылданған нысандарды халықаралық деңгейде басқа тілдер арқылы берудің стандартты әдістерін қарастырды.
«Ұлттық стандарттау үрдісі географиялық атаулардың ең жақсы не ең қолайлы жазбаша нұсқасын анықтауға және таңдауға бағытталған. «Географиялық атауларды стандарттау» деген термин екі мағынада қолданылады – атаудың жазбаша нұсқасына да, оның елді мекен, нысан немесе жер бетіндегі рельефпен арақатынасына да қатысты.
Географиялық атаулардың кеңістіктік деректердің ұлттық инфрақұрылымын және оларға негізгі мәліметтер жиынтығын қамтамасыз етудің негізгі құралы ретінде маңыздылығын атап өтті. Ең дұрысы, Халықаралық стандарттау әр елде бар ұлттық стандарттарға негізделуі керек.
Кесте -1 Физика-географиялық нысан атауларын жазудағы халықаралықнегіздемелері
| № | елдер | стандарт | мысал |
| 1 | Қазақ | Жоба: «Латын қарпі негізінде Қазақстан физика-географиялық нысандары атауларын стандарттау және бірізділендіру» (әзірге тек жоба ретінде) | Espe özen Ádebıet köl Áitɪmbet köl Álsitau tau Jɪgerlɪsai özen Jaiynbūlaq özen Jaqsy Aqırek tau |
| 2 | Германия | Toponymic Guidelines for map and other editors for international use Federal Republic of Germany | Gämsenberg Hassberge Magdeburger Börde Elbsandsteingebirge Alpenvorland Chiemsee |
| 3 | Финляндия | Toponymic guidelines for map editors and other editors Finland | Helsinki Tullisaari Pissevarri Bissevárri Tadšajavri Dážajávri Tšoalmmevarri |
| 4 | Венгрия | Toponymic Guidelines for Map and Other Editors, Hungary Submitted by Hungary | Cibakháza Zákány Bálvány Concó Zala Bana Cuha Zubogy |
| 5 | Украина | Toponymic guidelines for map and other editors, for international use Ukraine | Hadiach Bohdan Zghurskyi Galagan |
Кестеде қазақ және алыс шетелдер, олардың стандарт атаулары, латын графикасы негізіндегі әліпби бойынша берілген географиялық нысан атауларының жазылу мысалдары келтірілген.
Кесте -2 Физика-географиялық нысан атауларын жазудағы халықаралықстандарттар
| № | елдер | стандарт ерекшелігі |
| 1 | Германия Toponymic Guidelines for map and other editors for international use Federal Republic of Germany | Алғы сөз; Карта: Германия Федеративтік Республикасы; Тілдер; Неміс тілі; Неміс әліпбиі; Умлаут әріптері Ä ä, Ö ö, Ü ü; Арнайы әріп ß ẞ; Бас әріп; Бастапқы кіші әріптерді қолдану; Бір сөз ретінде жазылу; Бөлек сөз ретінде жазылу; Дефис; Жақшалар мен тік жақшалар; Тырнақшалар; Буын бөлу; Географиялық атаулардың туындылары; Қысқартылған атаулар; Айтылуы; Шағын тіл және аймақтық диапазон; дат, фриз тілдері, роман, сорб тілдері Карталар: Германиядағы азшылықтардың аймақтары және аймақтық тілдер; Карта: Германиядағы неміс диалектілері; Муниципалитеттерді атау ережелері; Муниципалитеттің географиялық атауы; Атауларды бекіту жауапкершілігі; Муниципалитет кодтарына сәйкес муниципалдық белгілер; Басқа (ресми емес) атаулар; Әкімшілік мәртебенің шарттары; Атау қосымшалары; Муниципалитеттердің бөліктерінің атаулары; Географиялық атауларға қатысты істерді ресми түрде басқаратын, бекітетін, құжаттайтын, дауласатын немесе кеңес беретін мекемелер; Ресми түрде басқаратын және атауларды бекітетін мекемелер; муниципалитеттердің атаулары үшін; гидрографиялық сипаттамалар үшін; автомобиль жолдары мен құрылыстар үшін; темір жолдар мен құрылыстар үшін; әскери объектілер үшін құжаттамалық және консультативтік органдар; муниципалитеттердің атаулары үшін,Федералдық және статистикалық басқармалар штаттар; жалпы географиялық атаулар үшін; Федералды мемлекеттердің шолу кеңселері мен агенттіктері; Картография және геодезия федералды агенттігі (BKG); Географиялық атаулар жөніндегі тұрақты комитет (STAGN); Географиялық атаулардың емлесі бойынша дереккөздер; Елді мекендердің атаулары; Муниципалитеттердің атауларының индекстері/каталогтары; Географиялық атаулар; деректер базасы. Мүмкіндіктер; ішкі сулар мен су жолдары үшін; жағалау сулары үшін; Физиогеографиялық аймақтардың атаулары; Беделді топографиялық картографиялық ақпараттық жүйенің (ATKIS®) деректері;Сандық ландшафт үлгілері (DLM); Цифрлық және аналогтық топографиялық карталар мен Германия шолу басқармасының сериясы; Жылжымайтын мүлік кадастрының уәкілетті ақпараттық жүйесі (ALKIS®); Басқа тақырыптық карталар мен деректер; Ресми карталар сериясында жиі қолданылатын аббревиатуралар тізімі; Қысқартулар тізімі; Муниципалитет атауларының қысқартылған жалпы бөліктері; Картографиялық мақсаттағы географиялық апелляциялардың, сын есімдердің және басқа сөздердің тізбесі; Германия Федеративтік Республикасының Әкімшілік құрылымы; Германия Федеративтік Республикасының мемлекеттері және олардың астаналары; Карта: Германия Федеративтік Республикасының әкімшілік шекаралары; Әкімшілік және аймақтық бірліктердің белгілері; Библиография |
| 2 | Финляндия Toponymic guidelines for map editors and other editors Finland | ТІЛДЕР; Кіріспе; Ұлттық фин тілі; Фин жер-су атауларының емлесі; Фин жер-су атауларының айтылуы; Ішкі қабаттар; Диалектілер; Мемлекеттік швед тілі; Саами тілдері; НЫСАН ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ АТАУЛАРДЫ СТАНДАРТТАУ; Билік және олардың міндеттері; Әр тілдегі жер-су атауларының таңдалуы; БАСЫЛЫМДАР; Карталар және Интернет қызметтері; Газетилер; ФИНЛЯНДИЯНЫҢ НЫСАН АТАУЛАРЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕРМИНДЕР, СЫН ЕСІМДЕР ЖӘНЕ БАСҚА СӨЗДЕР; Фин; Швед; Саами; КАРТАЛАРДАҒЫ ҚЫСҚАРУЛАР; ӘКІМШІЛІК БӨЛІМДЕР; Муниципалитеттер; Тарихи провинциялар; Аймақтар; Облыстық мемлекеттік әкімшілік органдар және олардың қызмет ету бағыттары |
| 3 | Венгрия Toponymic Guidelines for Map and Other Editors, Hungary Submitted by Hungary | Тілдер; Атау органдары және атауларды стандарттау; Дереккөздері; Жалпы терминдердің, анықтамалардың глоссарийі және географиялық сипаттың атрибуттары; Қысқартулар |
| 4 | Украина Toponymic guidelines for map and other editors, for international use Ukraine | Кіріспе; Украин тілі; Жалпы ескертулер; Украин әліпбиі және украин әліпбиінің романизациясы; Украин географиялық атауларының айтылуы; Украин географиялық атауларының емле ережелері; Жалпы терминдердің емлесі; Аз ұлттар тілдеріндегі жер-су атаулары; Аз ұлттар тілдерінің таралуы; Орыс; Қырым татарлары; Венгрия; Румын; Географиялық атауларды ұлттық стандарттау; Украинаның географиялық атаулар заңы; Географиялық атаулар мәселелері бойынша атқарушы билік органы; Географиялық атаулар мәселелері жөніндегі Ведомствоаралық ғылыми әдістемелік кеңес; Нормаланған географиялық атаулардың дереккөздері;Украинаның әкімшілік аумақтық бөлінісі; ҚОСЫМША; Географиялық терминдердің және басқа сөздердің аббревиатураларының карталарда қолданылуы; Украинаның әкімшілік аумақтық бөлінісі бірліктері атауларының аббревиатуралары; ҚОСЫМША; Украин тілінде карталардағы жалпы терминдердің, сын есімдердің және басқа сөздердің глоссарийі |
Кестеде берілгендей, алыс шетелдердің және бұрын КСРО құрамында болған Украинның географиялық нысандарды стандарттауы бойынша тәжірибесі келтірілген. Мәселен, Германияның стандартында халықаралық карталар мен басқа да қолданысқа арналғандықтан, сонымен бірге Федеративтік мемлекет болғандықтан қолданыстағы тілдердің әліпбиі, арнайы әріптер, бір түбірлі, бірнеше түбірлі атаулардың жазылу, оның ішінде бөлек, жақша, сызықша т.б. белгілерін қолдану ерекшелігі, тілдердің таралу ареалы, атауды ресми бекітетін органдар, олардың міндеттері берілген. Финляндияның Германия стандартынан ерекшелігі – әр тілдегі жер-су атауларын таңдау мүмкіндіктері қарастырылған. Венгрия атауларды стандарттауда қолданған дереккөздерін келтірген, сонымен бірге бай глоссарий, географиялық нысанды сипаттаудағы атрибуттарды да берген.
Украинаның физика-географиялық нысан атауларын стандарттауда украин әліпбиі және латын әліпбиі негізінде берілу мысалдары, географиялық атаулардың жазылу емле-ережесі, аз ұлттар: орыс, қырым татар тілдерінде берілу мысалдары, сонымен бірге ұлттық стандарттау ерекшелігі, Украинаның «Географиялық нысан атауларын беру туралы» Заңы, билік органдары мен әдістемелік кеңес, әкімшілік бөлінісі, сонымен бірге бірнеше қосымша берілген.
ТМД елдерінің ішінде латын қарпі негізіндегі әліпбиге көшкен Өзбекстан, Әзірбайжан, Түркімен елдерінің тәжірибесіне сүйену маңызды. Әр елдің проблемаларын салыстырып көрсету мақсатында латын грфикасына көшкен түріктілдес елдердің тәжірбиесін талдап зерттеу мақсатында Әзірбайжан Республикасына жоба мүшесі Г.Бекенова іс-сапармен барып, географиялық нысан атауларын латын қарпімен беру үрдісімен танысып, талдау жасадық. Әзірбайжан мемлекетінде географиялық нысан атаулары туралы Заң не стандарт/ережені таппадық, ал жалқы есімдердің латын қарпі негізінде берілуі жалпы орфографиялық ережеге сүйенеді. Әзірбайжан тілі түркі тілі ішіндегі оғыз тобына жататындықтан және түрік тілінің әсеріне байланысты 1 әліпби (латын негіздегі) қолданылады.
Кесте -1 Физика-географиялық нысан атауларын жазунегіздемелері
| № | Қазақ тілінде | Өзбек тілінде | Әзірбайжан тілінде | ||
| Қаулы | ереже | заң | ереже | ереже | |
| 1 | Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 2014 жылғы 24 ақпан № 138 | Өзбекстан Республикасының «Географиялық нысандарды атау туралы» Заңы | Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2020-ci il, № 11, maddə 1382 | ||
| 2 | Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 1996 жылғы 5 наурыз N 281 | «Қазақстан географиялық атауларының латынграфикалы әліпби негізінде жазылу ережелері» | Узбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг Қарори 24.08.1995 й. № 339 | Узбекистон Республикасининг "Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида"ги Қонунини бажариш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси ҚАРОР | “Azərbaycan dilinin Orfoqrafiya Normaları”nın təsdiq edilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI |
| 3 | Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 28 желтоқсандағы № 821 Жарлығы | ||||
Кестеде қазақ, өзбек, әзірбайжан тілдерінде физика-географиялық нысан атауларын жалпы жазу негіздемелері болып табылатын заң, қаулы, ереже атаулары берілген.
Кесте -2 Физика-географиялық нысан атауларын латынграфикалы әліпби негізінде беру
| № | Қазақ тілінде | Өзбек тілінде | Әзірбайжан тілінде |
| 1 | Būltyqbaidyŋ saiy | Samarqand | Naxçıvani |
| 2 | Dalaköl | Yangiyo`1 | Şirvani |
| 3 | Ordakeldı | To`rtko`1 | Gəncəvi |
| 4 | Tasqūdyq | Mirzacho`1 | |
| 5 | Ekıbastūz | Sirdaryo | |
| 6 | Aqköl | Kosonsoy | |
| 7 | Erjansor | Yangiobod | |
| 8 | Aqbai | Xalqobod | |
| 9 | Ortaauyl | Andijon | |
| 10 | Qaraağaş | Yangiyo`l | |
| 11 | Jaŋaauyl | Buxoro |
Кестеде қазақ, өзбек, әзірбайжан тілдерінде латынграфикалы әліпби негізінде физика-географиялық нысан атауларының жазылуы бойынша мысалдар келтірілген. Мұнда бір негізді және екі, одан да көп негізді атаулардан мысалдар келтіруге тырыстық. Мысалдар ресми дереккөзден алынғанын көрсету үшін жоғарыда келтірілген ережелерге сүйендік.
Біріккен Ұлттары Ұйымының мақсаты – қолданысқа тиімді және ары қарай пайдаланылатын топонимдерді анықтау және оларды бүкіл әлемде қолданылуын қамтамасыз ету. Бұл мақсаттың орындалуы әр елде атауларды ресми қолданысына байланысты.
Сарапшылар тобы географиялық атауларды стандарттау деп ұлттық құрылым, мәселен, мемлекет аумағында географиялық атауларды стандарттауды анықтайды (Глоссарий, 314). Біріккен Ұлттар Ұйымының 1967 жылы өткен географиялық атауларды стандарттау бойынша бірінші Конференциясында қабылданған I/4 Қарары ұлттық стандарттау бойынша бағдарлама әзірлеу бойынша біртектес ереже бекітудің алғашқы талпыныстардың бірі болған.
Географиялық атаулардың кез келген халық үшін маңызы зор. Топонимдер – мемлекет тұтастығының кепілі. Адамзат санасында жер-су атаулары бағыт-бағдар қызметін атқарып келеді.
Топонимдерді рәсімдеуде маңызды бірнеше бағытты анықтап көрсету қажет:
1. барлық ономаст-ғалымның түпкі мақсаты – нысандарға ерекшелігін көрсететін, адрестік қызмет атқаратын, ұлттық нақыштағы атауларды тағу. Мәселен: Жыңғылдысор; Жолдыөзек; Итекеаралды; Келтесор; Кiшкене Жарма; Кiшi Сүлiктi; Кiшi Қоскөл; Қазбақұрақ; Қайраңкөл т.б.
2. кісі есімінен қалыптасқан атаулар бұрыннан бар: олар алғашында қыстау, жайлау не күзеудің иесі кім екендігін аңғартатын болса, кейінірек идеологиялық мәндегі атаулар, бертін келе елдің дамуына айтарлықтай қызмет еткен қоғам, мәдени қайраткерлерінің есімі тағылатын болды. Осындағы басты мәселе – кісі есімінен қалыптасқан топонимдердің санын барынша азайту қажет;
3. кісі есімін атау ретінде қолдану бойынша ескеретін нәрсе: тарихта есімі қалған, тек тарихта есімін халық сақтаған ұлы тұлғалардың есімін беру. Мәселен, Шал ақын, Төле би сынды;
4. белгілі бір нысан, айталық, тау атауын маңындағы көлге, елді мекенге, орманға, батпаққа тағу белгілі бір шектеуді қажет етеді, яғни тау атауы елді мекен, көлге тағылса, батпақ, өзен, орман атауы тек нысанның өз ерекшелігі негізінде қалыптасуы қажет;
5. нысандарға өзге мемлекеттердегі топонимдерді атау ретінде қолдану шектелуі қажет, себебі, біріншіден, мемлекетіміздің тұтастығына нұқсан келтіреді, екіншіден, жер бедері, флорасы мен фаунасы т.б. нысан ерекшелігі бойынша еш ақпарат бермейді, үшіншіден, ұлттық танымға сай келмейді;
6. совхоз, село сияқты денотаттарды тек қазақ тілінде қоныс, елді мекен, ауыл түрінде берген жөн;
7. қонысқа тағылған кісі есімін батпаққа тағып, қайта тағы бір қонысқа тағуға шектеу жасау қажет және ондай атауларды өзгерту қажет. Мәселен, Попово қонысы, Попово Болото қонысы т.б.;
8. бейтарап, еш мағынасыз атауларды өзгерту қажет. Мәселен, Стеколко, Солдатское, Сладкое, Сметанкино, Сарафанчик, Обжорное, Обманное т.б.
9. орыс тіліндегі бір атауға –ин; -ое; -ка; -ый т.б. қосымшаларын жалғап, атаудың реңктік дублеттерін жасаудан арылу керек. Мәселен: Старина, Старинка, Старица, Старово, Старое т.б.
10. орыс тілінде өз аты мен әкесінің атын нысанға тиесілі қожасы ретінде тағуды шектеу керек. Мәселен: Никиты Ивановича, көл; Егора Андреевича, көл т.б.
11. орыс тіліндегі атауда денотатты атауда қайталап, тәуелдік формада кісі есімне телитін атаулардан арылу керек. Мәселен: Вагинова Дубрава, орман; Варавина Дубрава, орман; Буранова Дубрава, орман т.б. Мұнда дубрава – орман сөзімен мағыналас;
12. Географиялық нысандарға тағылатын атау:
- географиялық нысандардың өзіндік белгілерін айқыштауы тиіс;
- географиялық нысан орналасқан жердің географиялық нысан атауларының жүйесіне сәйкес келуі керек;
- жергілікті халықтың пікірін ескеру (қара.: Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 2014 жылғы 24 ақпан № 138);
- атау, негізінен, үш сөзден артық болмауы керек;
- облыс, аудан, қала, поселке, қышлақ, ауыл, елді мекендерге кісі есімін, сонымен бірге тарихи оқиғаларға байланысты арнау атауларды тағуды шектеу керек (Қара.: Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қаулысы 1996 жылғы 5 наурыз N 281);
- әкімшілік-аумақтық бірлік атаулары, негізінен, олардың орналасқан әкімшілік орталықтарының географиялық немесе тарихи атауларынан туынды болып келеді;
- бір атаудың тағылуына жол берілмейді:
- Қазақстан Республикасының аумағынадғы облыс, аудан, қалаларға;
- облыстар аумағындағы поселке, қышлақ, ауылдарға;
- бір аудан, қала немесе бірнеше елді мекен аумағындағы біртектес географиялық нысандарға.
13. Атау ресми түрде бір тілде ғана берілуі керек, мәселен: Алтай ауданы, Алтай қаласы, Бәйтерек ауданы (Қара.: Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 28 желтоқсандағы № 821 Жарлығы).
14. 1. орыс тілінде –ск- жұрнағы географиялық атауларда уәж болып тұрған сөзге тиесілі екендігін немесе қасиетін көрсету мақсатында жалғанады, мысалы: пензенский, венский, яғни бұл жалқы есім емес, жалпы есім мәнді;
2. орыс тілінде –ск- жұрнағы антропонимдердешыққан жерін көрсету мәнінде жалғанатын болған (бұл процесс поляк тілінен енген, дворян әулетінен, шляхтаға қатысты екенін көрсету үшін), мысалы: Бохинский – өзен атауынан, яғни трансонимдену процессінде қалыптасқан; 2. Діни-рухани училищені бітіргендерге тағылатын болған, мысалы: Рождественский, Вознесенский т.б.
Қазақ тіліндегі атауларда бір нәрсенің сол жерде көп екендігін көрсету үшін –ды-/-ді-/-ты-/-ті-/-лы-/-лі- реликтік аффикс жалғанады, мысалы: Жыланды, Текелі, Аққулы, ал бұл атаулардың мәні орыс тілінде –ин- жұрнағы арқылы беру орын алады. Алайда орыс тіліндегі –ин- жұрнағының мәні бір нәрсеге тиесілі, қатысты екендігін білдіреді, мысалы: гусиный, бабушкин, кошкин, т.б. Нәтижесінде қазақ тілінде көптік мән орыс тілінде тиесілі мәнге ауысып кеткен. Сонда Аққулы ауданын орыс тілінде Аккулинский район деп берсек, «бір нәрсеге тиесілі» мәні екі аффикс негізінде үстемелеп берілген болып шығады.
Қазақ тілінде топонимдер (урбаноним, ойкодомоним, астионим т.б.) ІІІ изафеттік формада екі/үш негізді болып беріледі, мысалы: Назарбаев әуежайы, Байтұрсынұлы көшесі, «Асық» дүкені, яғни индикатор-термин соңында келеді. Ал орыс тілінде, керісінше, алдында келеді, бұл бір нәрсеге тиесілі екендігін білдіру мәнінің реңкін жеткізудің тағы бір түрі.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды ескере келе, қазақ тілінде Аққулы ауданы, Түркістан облысы, «Назарбаев» әуежайы, Байтұрсынұлы көшесі, «Асық» дүкені, т.б. топонимдері орыс тілінде (кез келген ақпарат құралдарында) район Аккуль, область Туркестан, аэропорт «Назарбаев», улица Байтурсынулы, магазин «Асык» т.б. деп беруге болады.
Ұлттық стандарттау Қазақстанның физика-географиялық нысан атаулары бойынша Қаулылар мен «Қазақстан географиялық атауларының латынграфикалы әліпби негізінде жазылу ережелері» негізінде жазылады.
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ