ҚУҒЫН-СҮРГІНГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР

Иманбердиева С.Қ.

филология ғылымдарының докторы, профессор,

С.Сейфуллин ат. Қазақ агротехникалық университет, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

(е-mail: imansaule@mail.ru)

ХХ ғасыр қуғын-сүргін, жаппай қырғын, ашаршылықпен тарихта қалып отыр. Бұл оқиғаларда жеке тұлғалар, құжаттар, елді мекендер т.б. маңызды болып табылады, яғни осы оқиғаларға қатысты жалқы есімдерді зерттеп қарастыру осы уақытқа дейін жүргізілмеген.

Қуғын-сүргінге, ашаршылық жылдарына байланысты жалқы есімдерді кісі есімдері (антропонимдер), елді мекен атаулары (топоним, оның ішінде комонимдер), оқиға атаулары (геортоним), басылым, құжат атаулары (библионим/гемероним), бейіт атаулары (агиотопоним) деп бөліп қарастыруға болады.

Қуғын-сүргінге байланысты кісі есімдерін жағымды және жағымсыз коннотация тұрғысынан қарастыруға болады, бір жағынан елге танымал, ұлт қамын ойлаған Алаш зиялылары болса, екінші жағынан – жала жапқыш, жауыздар. Мәселен, ұлт мүддесін көздеген, зиялы қауым өкілдері – А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлин, С.Асфендияров т.б. Ал үстемдік танытқан, саяси жауыздардан Ф. Голощекин, А.Вайнштейн, С.Пестковский т.б. Кісі есімдерінен Алаш зиялыларын, жазықсыз репрессияға ұшыраған тұлғалардың есімдері біршама аталған, елге есімдері танымал, ал тоналған, жазықсыз сотталған, атылған жандар мыңдап саналады.

Елді мекен атауларынан жасалған көтеріліс атаулары (геортоним) көптеп кездеседі, себебі кеңес үкіметінің жергілікті билігі ауыл адамдарына салған салығына қарсы шыққан ауылдар көп, кеңес үкіметіне қарсы шыққан партия қозғалыстары болды. Мәселен, жиналған мәліметтер бойынша, 1931 жылы наурыз айында кеңес үкіметінің ет дайындау науқанына қарсы шықан ауыл атауынан – Айбас көтерілісі, мұның себебі – 1930 жылы кеңес үкіметінің жергілікті билігі онсыз да ашыққан, тек малмен күн көріп отырған Айбас ауылына 666 бас ірі қара, 300 бас түйе, 560 бас қой есебінде салық салған. Өкінішке орай, көтеріліс 1932 жылы наурызда толық талқындалып, қатысушылар қатал жазаланған. Сол сияқты халық қозғалысы орын алған тағы бір елді мекен – Бабан ауылы. Ал жазалаудан қашқан халық Бегайдар құмын паналаған, ол жердің шөбі шүйгін, жерасты суы тұщы, қойнауы аң-құсқа бай. Халық қозғалысы орын алған елді мекендер: Жылы ой (Жилая коса), Қаңбақты, т.б. Жилокоса ауданы бойынша халық қозғалысына қатысқандардың 34-і жазаланып, түрмеге қамалды. Олардың 9-ы аштық пен аурудан түрмеде қайтыс болса, қалғандары 1934 жылға дейін түрмеде ұсталды.

Кеңес үкіметінің қыспағынан қашқан халықтың тұрақтаған, паналаған жерлері – Қызыл Жар, Қаракөл, Тайсойған т.б. Бұл жерлерді паналау үшін таңдаудың бірнеше себептері болған, мәселен, Қаракөл елді мекенінде балық қабылдайтын үлкен пункт болған, ал малынан айрылған халық үшін бұл аса маңызды болған.

Қуғын-сүргінге байланысты агиотопонимдерден Мұқаш бейітін атауымызға болады, ол Қазіргі кездегі Атырау қаласы, Жайық өзенінің Самар бетінде Еркінқала, әуежай маңында орналасқан. Бейітте 1930 жылдары ОГПУ, НКВД өлім жазасына кескен адамдар жерленген.

Ерекше атап өтерлік, ұлт мүддесін көздеген зиялылардың басын біріктірген партия – ол «Алаш» партиясы (прагматоним), осы партияның атқарған істері, партия қозғалысы (геортоним) немесе партия ісінің рухани нәтижесі – «Қазақ» газеті (библионим) т.б. Қазіргі кезде «Алаш қозғалысы», Алаш идеясы» (Мемлекеттік, ұлттық тәуелсіздікті, тіл, дін, ұлт еркіндігіне қол жеткізу бағытында күрес жүргізу, осы бағыттағы саясатты жүргізу, нақты істерді қолға алу идеясы),«Алаш ісі» сияқты жалқы есімдерді атауымызға болады.

Мағжан Жұмабаев кеңестік мәдени отарлауға қарсы жазған манифест «Алқа. Табалдырық» манифесі (библионим) деп аталған [1].

А.Байтұрсынұлы кеңес үкіметінің халықты «болашақта еркін өмір сүретін боласың» деп алдауын сәбиге арналған бесік жырына ұқсатуынан «Бесік жыры» идеологиясы (библионим) атты оним туындаған.

Сонымен бірге, тарихта жағымсыз коннотациялы ұғымдар, атаулар да кездеседі, мәселен, қазақ қоғамына жасанды түрде таптық сана, таптық түсінік енгізу арқылы тапаралық қарсылық, күрес тудыру әрекетінде белсенділік танытқан, практикалық арнаға салу ісінде республикада үкімет төрағасының 1922 (наурыз) – 1923 (қыркүйек) жылдары орынбасары қызметін атқарған А.Вайнштейн есімімен байланысты Вайнштейн синдромы (библионим) атауы қалыптасқан.

Қазақ халқының тарихында Мәскеудің қазақ саяси басшылығына сенімсіздік танытып, Қазақстанды өзі жіберген бірінші хатшылары (республикалық партия комитетінің) арқылы басқаруына байланысты да прагматоним қалыптасқан – Эмиссарлар институты. Мұның дәлелі:
С. Пестковскийдің (1920) Г. Колбиннің (1986) мысалын атауымызға болады. Сонау ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары бастау алған құйтырқы саясаттың зардабын 1986 жылы тарттып, қаншама жастарымыз құрбан болды, қаншама тағдыр үзілді.

Ойымызды қорыта келе, халқымыздың тарихында орын алған зұлмат, қуғын-сүргін, ашаршылыққа байланысты жалқы есімдер кешенді зерттеуді талап етеді. Бұл ашаршылық, қуғын-сүргін құрбандарына қажетті баға беру, халық арасында кеңінен тарату үшін қажет. Кеңес үкіметінің шешіміне қарсы тұрған халқымыздың жеріміздің қай түкпірін паналағанын, қайда жерленгенін, қай жерлерде халық қозғалысының орталығы болғанын, шыққан мерзімді басылымдар т.б. өскелең ұрпақ білулері керек. Бұл біздің тарихымыз, бұл біздің тәуелсіздік жолындағы күресіміз.

ӘДЕБИЕТ

1 Қойгелдиев М. Қиянат анатомиясы: монография. – Алматы, 2020. – 1-бөлім.