Рысберген Қ.Қ.
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Ономастика бөлімінің меңгерушісі, ф.ғ.д.
ХІХ ғ. дейін ежелгі қазақ жерінде әр тарихи кезеңдерде орын алған өзге мемлекеттер мен елдер тарапынан жасалып отырған басқыншылық саясаты төлтума топонимдік жүйенің ұлттық болмысына, тұтастығына айтарлықтай ықпал ете алмады. Ерте кездегі Араб халифатының орнатқан билігі топонимдік деңгейде кітаби тіл, діни ықпал арқасында еніп, кейбір топонимдік модельдердің компоненттері ретінде, жоғарыда көрсеткендей, ирригациялық (суландыру), сәулеткерлік апеллятивтерде, агиотопонимдік жүйеде т.б. және жеке жер-су атаулары тұлғасы ретінде сақталып қалды. Алайда араб, парсы кірме атаулары мен компоненттері ұлттық топонимиконның жүйеқұраушы әлеуетті қабат емес, фрагментарлы сипаттағы жеке элементтер арқылы ұлттық топонимиконның көне субстраты ретінде танылады. Ол атаулар өзінің көнелігіне байланысты лексемалық бейнесі сақталғанымен семантикасы күңгірт болғандықтан төл ономастикамыздың табиғи құрамдас бөлігі ретінде қабылданып, әбден кірігіп, қалыптасып кеткен. Сондықтан, араб, парсы тілдері компоненттерінің қатысуымен жасалған топонимдердің өзгелігі «бөтендігі» тілді тұтынушыларға айқын сезіле бермейді. Мәселен, Талғар, Шардара, Шарлақ, Ленгір, Астана, Шымкент.
Монғол тілінен енген немесе монғол тілі ықпалы арқылы жасалған жер-су атаулар қазіргі топонимдік кеңістігінде сан жағынан басымырақ едәуір қабат құрайды. Олар өзіндік лексикалық орфографиялық ерекшеліктеріне қарай өзге ұлттық атауларымыздан оқшауланыңқырап, «бөтендігі» семантикасының күңгірттігі арқылы да, фонетикалық-графикалық, лексикалық тұрғыдан белгіленуі де өзге қазақи атаулардан айырып тұрады, мысалы, Қапшағай, Боралдай, Ұранқай (Ораңғай), Дегерес, Шамалған, Қаскелең т.б.
Бұл фактілерді қайталауымыздың себебі олар ұлттық топонимдік кеңістігіміздің орыстануына дейін де, одан кейін де қазақ топонимиконының төлтумалығына, тұтастығына айтарлықтай ықпал еткен жоқ, қазақ тіліндегі атаулармен қатар тілдік-адрестік, кумулятивтік қызметін атқарып келді және келеді де.
Ұлттық топонимиядағы сан ғасырлық бірегейлігі, қаймағы бұзылмаған тұрақтылығы сыртқы күштер ықпалымен түбегейлі өзгеріске ұшырай бастауы ХҮІІІ-ХІХ ғасырлар аралығынан ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде дейін орын алды. Осыған байланысты ұлттық топонимикадағы «ақтаңдақтар» проблемасы жөнінде ак. Ә.Қайдар: «...Қазақстан топырағындағы географиялық атаулардың «дертке» ұшырауының себеп-салдарын, таралу шеңберін айқындаған жөн»,- дейді [1,149].
Ұлттық топонимдердің мұндай жаппай (массовый) дертке ұшырау себебі, әрине, Ресей империясының жүргізген отарлау саясатымен байланысты болғаны мәлім.
Белгілі зерттеуші М. Мырзахметовтың көрсетуінше, бұл мәселе Романовтар әулетінің билік еткен бүкіл Ресей патшалығының ғасырлар бойы жүргізіліп келген ішкі, сыртқы саясатының негізгі бағыт-бағдары отарланып алынған елдерді дінге шоқындыру арқылы орыстандыру саясаты және де оны жүзеге асырудың ұрымтал буыны отарланған бұратана елдердің ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазу таңбаларын, яғни алфавитін өзгерту, оны кириллицаға ауыстыру саясаты тым ертеректен басталғанын көреміз. Өйткені ескі жазуын өзгерту – олардың тарихи есінің сақталу дәстүрі мен тарихынан қол үздіру арқылы идеологиялық мәңгүртке айналдыру – отаршыл үкімет атаулының негізгі мақсаты болып табылатыны ортақ құбылыс [2, 12].
(Түрлі «игі» мақсаттарды жамылып, Ресей империясының «шалғай жатқан» Азия бөлігіндегі елдерді астыртын, біртіндеп отарлау мақсатымен түрлі «игі мақсаттағы» әскери, ғылыми экспедициялар, миссионерлік топтар ежелгі қазақ жеріне бірінен соң бірі ағыла бастады. Өзге халықтарды отарландыру және соңынан орыстандыруды мақсат еткен саясат Ресейде ерте кезде 1731 жылы «Новокрещенская контораның» құрылуымен айқындала түскен. Александр ІІ патша 1865 жылғы 5 шілдеде ресми құжат – раскриптіге қол қойып, 1867 жылдан бастап, негізгі мақсаты қазақтарды орыстандыруға байланысты «жаңа низам» ережесі іске аса бастады. Отарландырудың, орыстандырудың топонимия саласындағы түпкі нәтижесі «...Россияның ішкі губернияларынан Қазақстанға көшірілген жерсіз-күйсіз жүрген миллионнан астам орыстың мұжық-шаруалары өздеріне тартып әперген ең шұрайлы (тау алқабы, шөбі шүйгін өзен-су бойы) 47 миллион гектар қазақ жерін ғана иеленіп қойған жоқ, ол жерлерге өз елінің (хутор, деревня, поместье т.б) атауларын ала келген еді. Ол атаулар ертеден келе жатқан жергілікті атауларды ығыстырып барып, зорлықпен «қалыптасты». (1, 149 б). М. Мырзахметов топонимикалқ атаулар жөнінде Қазақстанның Ресейге қосылу тарихының ел билеу жүйесінде патша үкіметі орнатқан, әрі терең ойластырыла ұстанған үш түрлі кезеңде қарастырады және осыдан қазақ адаласыны біртіндеп асықпай отарлаудағы қолданған айла-шарғылардың эволюциялық даму жолы отаршылдық мазмұндағы географиялық атауларының біртіндеп ену, молая түсу әрекеттерінің болмысы айқын көрінетіндігін айтып, оларды мынадай үш кезеңге бөледі:
а) 1731 – 1822 жылдар аралығында патша үкіметі қазақ хандықтарын сырттан билеп, протекторат есебінде ұстанған кезінде жер атауларын өзгертуді өте сақтықпен, қазақ даласының қас-қабағына қарай жүргізді.
ә) 1822-1867 жылдар аралығында хандық жойылып, аға сұлтандық ел билеу жүйесі енген соң, қазақ жерін «бөлшекте де, билей бер» дейтін отаршылдық принцип негізінде көпеген әкімшілік территорияларға жіліктеді. Бұл тұста да ру басыларын бір-біріне айдап салып,отаршылдық саясатын оңай жолмен жүзеге асыру кезеңінде жер атауларын өзгерту әрекеті жиілеп, молыға түсті.
б) Үшінші кезеңдегі отаршылдық күшейген тұста, яғни 1868 жылғы «Жаңа низам» ережесімен 1917 жыл аралығында отарланған қазақ жері мемлекет меншігі ретінде ресми түрде жарияланған соң, отаршылдық мазмұндағы географиялық жер атаулары мүлде күшейіп, барынша қабындай дамыды. Қазақтардың ұлан-асыр өлкесіндегі ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи атауларын отаршыл өкімет саналы түрде өзгертуді шындап қолға алды [2,73-74].
Шыныда да, ХІХ ғ. Қазақстан жеріндегі отарлау саясатының құлаш жая, бастырмалата жүргізіле бастауы көптеген әскери, ғылыми экспедициялардың үсті-үстіне ағылып келуі картографиялық, жер-жерлерді топографиялық - әскери рекогносцировка жүргізу, жаңа жерлердің қойнауын жүйелі түрде барлау мақсаттарымен байланысты болды. Мәселен, Т.С. Бурнашев пен А.С. Безносиков өздерінің дипломатиялық жазбаларында Оңтүстік Қазақстан жері туралы деректер келтіріп, Бетпақдала шөлінің географиялық аймағын анықтап, алғаш рет Шу өзені мен Мойынқұм шөлін сипаттап, картаға түсірген. Екінші жағынан, Қазақстан территориясын географиялық, тарихи, этнографиялық тұрғыдан зерттеп, оның табиғи ресурстарын айқындап, алғаш рет сипаттаған орыс зиялы қауым өкілдері, белгілі ғалымдар П.П. Семенов-Тянь-Шанский, Н.А. Северцов, В.В. Радлов, И.В. Мушкетов, А.И. Макшеев және т.б. артында күні бүгінге дейін маңызын жоғалтпаған іргелі еңбектер қалдырды.
Отарлау үдерісінің күшейе түсуін П.А. Скрыплевтің «Материалы по обследованию переселенческого хозяйства в Туркестанском крае» (1909) атты монографиясында Ресейдегі 1861 жылғы Столыпинның сәтсіз реформасынан кейін кедейшілікке ұшыраған шаруа, қарапайым орыс, украин мұжықтары тек Оңтүстік Қазақстанның өзіне қысқа мерзім ішінде 18 губерниясынан бүкіл хутор, деревня болып көтеріліп үдере көшіп келгенін айтады. Бір жағынан, переселендер өз еркімен көшіп келсе, екінші жағынан, Түркістан жерінде әскери борышын өтеп жүрген солдаттар туыстарын шақыртып, көшіріп алған. П. Скрыплевтің айтуы бойынша: «Самый большой наплыв переселения приходится на 1892 год. Этот год был исключительный по своей урожайности: степь, насколько мог охватить глаз, ярко зеленела, трава на лугах стояла выше пояса. Измученным , изголодавшимся в долгих поисках свободной земли, пришельцам понравилась в Тамерлановке, они решили остаться здесь и заявили местной управе, что «умрут, но из Темирлановки не уйдут», и они продолжали приглашать из России оставшихся родственников» [3].
Сөйтіп, келімсек шаруалар жер таңдауға көшіп, қазақтардың ең шұрайлы, сулы, нулы, бетегелі жерлеріне қоныс теуіп, иемдене бастады. «Түркістан уалаятында қазақ ішінде орнығып жаңадан қала салып отырған қара шекпендер көбейді. Жақсы жерлер қара шекпенге кетті, қазаққа шөл, қыр дала қалды. Ойлап тұрсақ, қазаққа обал болды. Амал жоқ, қазақтың жеріне тиме дегенмен жердің алынғаны алынған... Қазақ байғұс жері кеткен соң қалайша күн көреді, тамақ асырауға һәм былайғы елден қалыспай ретке кірмекке керек» [4,94].
Өз кезегінде бұл қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан, үйлесімді қызмет етіп келген дәстүрлі әлеуметтік-құрылымдық, территориялық бірегейлігін бұзып, күйзеліске ұшыратты.
Жаңа жүйе бойынша ру-тайпалардың атадан балаға мұраға қалдырып, меншік еткен жерлерінің енді шегарасы жаңадан белгіленіп, жаңа әкімшілік-территориялық бөлініс ережелері орнады, ауыл, қыстақтары уез, болыс құрамына енгізілді. Сөйтіп қазақтың ауыл, жайлау, қоныстары ұлттық тілде айшықталған атауларынан айрылып, нөмірлене бастады.
А. Жартыбаевтың көрсетуінше бұрынғы округтар орнына құрылған уездерді енді тек патшалық өкілдер, ояздар басқарды. Соған байланысты аға сұлтандық жойылып, ел билігі ояздарға көшті. Жаңадан тағайындалған ояздар бұрынғы округке қатысты болыстарды қайтадан бөліске салды. Онда ежелгі рулық бөлініс ескерілмей, бір руға жататын ағайын қоныстары бірнеше болысқа бөлініп кете берді. «Мәселен, қаракесек руынан тарайтын бұрынғы бір болыс ел қамбарларды Абыралы, темірші болыстарына; жалықпастарды Бөрілі, Дегелең, Жалаулы болыстарына; шаншарларды Қу, Ақбота болыстарына; Байбөріні Абыралы, Дегелең болыстарына ажыратып, бөліп тастады. 1875 жыдардан бастап әр болыстың мекен-жайы қағазға қатталып, көрші болыстармен шекара межесі анықталды. Яғни ежелгі рулық негіздегі көші-қон жолдары, өрістері жабылды.»,- деп көрсетеді А.Жартыбаев.
ХІХ ғ.-ХХ ғ. Қазақ тілді баспасөзі де қазақтың жер мәселесіне қатысты
Ашына, жаны аши сөз қозғайды, мәселен, «Айқап», «Қазақ» газеттерінің бетінде «жер дауы» өте көп сөз болады. «Айқап» газетінде Садуақас Шорманов «Баянауыл жайынан» мақаласында: «Павлодар уезі бұрын екі учаскесі уақ, бәсентин, найман елдері еді. Кейбіреулері бұрыннан Ертістің екі жақ арнасында,... кейбіреулері «кабинетная земля» жерінде отырып... өздерінің ата-қоныс, айырым жерлерінде отыратын еді. Бірақ соңғы жылдарда сол жерлерде хақолдар көшіп келіп, орналасу себепті бұрынғы бір учаске бұ жылы төртке бөлінді. Кейбір учаскеде бірақ болыс ел қалғаны бар.
Баянауыл станциясы маңайындағы бұрынғы екінші учаске аталған. Мейрамсопы балаларының бірі Сүйіндік елі бұ жылы бесінші учаске аталып қалды. Бұл елдердің қыс болса Баянауыл қыстап, жаз болса, Ащы, Шідерті, Өлеңті басып, Аюлы, Нияз, Ереймен тауларынан асып, Есіл өзенін жайлап, сол таулардың құбыла жағына биелерін байлап, дүние-ақиреттен хабарсыз көшіп-қонып жүргеніне ұзақ уақыт озған жоқ.(...) Қазақтың қимайтыны көкорай шалғын, тұнық су еді. Енді оларды түсінде көрмесе, өңінде көру мезгілі озған» [4,101-102].
Ежелгі қазақ ауылдарын ата-бабадан келе жатқан, халықтың рухани, мәдени болмысына сай жасалған табиғи номинация туындысы – атақоныс, атажұрт атауы келмеске кетіп, санадан өшіріліп, жансыз «мылқау, саңырау» нөмірлерге ауыстырылды. Бұл отарлау саясатының қазақ даласына әкелген үлкен рухани зұлматының бірі болатын. А. Жартыбаев өзінің диссертациялық жұмысында Қарқаралы уезіндегі 1887 жылы 20 болыс номерлі ауылға бөлініп, әр ауылда 100-ден 200-ге тарта жанұя, киіз үй болғандығын көрсетеді. Сөйтіп, Қарқаралы уезінің 20 болысының ішінен төрт болысты бөліп алып кесте түрінде номерленген ауылдардың тізімін берген: онда болыс аты, мысалы, Нуринская, № 1-й аул, число кибиток в аулах – 134), деген ретпен көптеген тарихи деректер келтірген.
Дәстүрлі өрісінен, жайлауынан, атақоныстарынан айрылған қазақтың кеңістік пен уақыттық континумда өзін-өзі үйлесімді реттеп отырған әлеуметтік құрылымдық институттары күйреп, халықтың өзі үлкен рухани дағдарыс пен күйзелісті басынан кешті. Бұл дегеніңіз ұлттық санаға түскен үлкен қаяудың «дерттің» басы еді. Яғни отарлаудың «қатты соққысын» бірінші көтерген төлтума топонимдік жүйе болды, өз кезегінде бұл ұлттық санаға, ұлттық бірегейлікке тиген соққы, сөйтіп ғасырлар бойы қаймағы бұзылмай келе жатқан ұлттық топонимдік жүйеміздің тұтастығының ыдыратуға Ресей патшалығының «қосқан үлесі», ұлттық сананың қалыптасуына, эволюциялық дамуына жасаған кері ықпалы ретінде бағалаймыз.
Ресей патшасының ұлттық сананың қалыптасуына кері әсері қазақтың жерін тартып алып, оны атауынан арылтып, номерлеумен шектеле қойған жоқ. Нағыз «топонимдік катаклизм», рухани сүргін 1861 жылғы орыс крепостнойларына бостандық берілуінен бастау алады. Столыпиннің аграрлық саясаты нәтижесінде бодандықтан құтылған крепостнойларды толқу көтерілістен сақтандыру мақсатында Ресейдің шалғай жатқан жерледен бос жерлер іздестіріліп, олар мыңдап көшіріліп бүкіл селениелерімен үдере көшіп, қазақтарды ығыстырып, қоныстарына орыс переселендері жаппай жайғастырыла бастады. Сөйтіп қысқа мерзімде Қазақстанның барлық аймақтарында қысқа мерзім ішінде орыс қоныстанған орыс атаулы елді мекендер қаптап, есесіне қазақ атаулары ауыстырылып, қағаз бетінен, жадтан өшіріліе бастады.
Отаршыл мазмұндағы атаулар негізінен елді мекен атаулары – ойконимиялық жүйеде орын алды. Ал ірі физика-географиялық нысанада: тау, өзен, көл атаулары өзгеріссіз қалды деуге болады. Дегенмен, Солтүстік Қазақстан облысы жеріндегі 4 мыңға жуық көлдің едәуір бөлігі (жартысына жақыны) әлі күнге орыс тіліндегі атауларға ие.
Тарихқа әрі қарай тереңдей бермей, отаршылық мазмұндағы атаулардың сипатына келетін болсақ, оларды бірнеше топта қарастыруға болады:
1. Романовтар әулеті мүшелерінің, князь, ханзада, ханшайым есімдерінен қойылған атаулар: Петропавловск, Софиевка, Верный, Александровка, Павлодар;
2. Ресей империясына қызмет еткен, отарлау саясатын жүзеге асыруға атсалысқан орыс генералдары, генерал-губернаторы фамилияларынан қойылған атаулар: Колпаковский, Черняев, Ванновский, Перовский;
3. Қазақ жеріне көшіп келген қоныстанушы фамилия, есімдерінен қойылған ойконимдер: Корниловка, Андреевка, Алексеевка, Самсоновка, Костаниновка;
4. Бұрынғы Ресей жеріндегі өз қоныстарының атынан қою, алдына ново- , велико- сөзімен де, сөзінсіз де. Бұларды «миграционные топонимы» келтірінді атаулар дейміз: Новониколаевск, Рязановка, Полтавка, Новомосковское, Самарское, Донецкое, Ростовское, Черниговка, Архангельское;
5. Қазақ атауларын тікелей калькалау арқылы Ақсу - Белые Воды, Беловодск, Қарасу – Черноводск, Көкшетау – Синегорье, Семей – Семипалатинск, Шортанды – Щучье, Шөптікөл – Сенокосное, Бесмола – Пятигорское, Ақжар – Белоярск;
6. Қазақ тіліндегі атауларға -во, -ское, -ое, -ая, -ий т.б. орыс аффикстерін жалғау арқылы русификациялау: Нурбаевск, Бекетайский, Ерментауский:
7. Христиан дінін уағыздайтын діни мейрамдар, әулиелер атауларынан қойылған ойконимдер: Вознесеновка, Покровск, Троицкое, Новотроицкое, Воскресенское, Рождественское, Крестовское, Преображенское, Благовещенка, Богородское;
8. Қоныстанған орыс селениелерінің табиғи ерекшелігіне қарай орысша номинациялау: Березовка, Малиновка, Крутоярск, Многоводное, Тихогорское, Раздольное, Верхнеишимское, Приреченск;
Байқап отырсақ, орыс тілінің ықпалы ұлттың тілдік, топонимдік санасына тек тілдік деңгейлерінде (фонетикалық, орфографиялық, лексикалық, сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік ) ғана емес, мәдени, рухани, идеологиялық деңгейлерде де көрініс тапқан.
Өзге мәдениеттің құндылықтары мен стереотиптері зорлықпен таңылып, қазақтың ұлттық санасына күштеп ендіріле бастады. Сөйтіп, ғасырлар бойы қалыптасқан топонимдік білімдердің табиғи жүйесінің, ұлттық танымның ойранын шығарды. Христиан дініне қатысты атауларды қою, шоқындыру, орыстандыру әрекеттері бейрухтандыруға, менталитетті бейұлттандыруға бағытталған, яғни Ресей империясының отарлау саясаты түрлі әрекеттер арқылы ұлттық болмысты жойып, оның тамырына балта шабу мақсатын көздегендігі айдан анық көрініп тұр.
Е.Керімбаев отаршылдық мазмұндағы топонимдер жөнінде былай ой өрбітеді: «Характерной особенностью колониальной топонимии являлось то, что на территории колоний появлялис географические названия в результате официальных переименований, исходящих от государственно-правовых институтов и потому несущих в себе печать официальной идеологии и политики правящих классов. Государство на основе волюнтаристксих актов – «высочайших повелений, укзов» стремилось «обновить» национальную народную топонимию, нарушить сложившуюся в течение тысячелетий картину жизни и истории аборигенного населения, в каковым в сущности является национальная топонимия» [5,28]. Бұл атаулар Ресейден жер аударған орыс мұжықтарының фамилиялары, есімдерінен қойылған ойконимдер Қазақстан картасында 100 жылдай өмір сүрді десе болады. Себебі, КССРО аумағында қайта құру кезеңі басталып кеткенімен, Кеңес Одағы республикаларының топонимиялық жүйесіндегі жаппай өзгертулер енді басталғалы тұрған сәтте, Қазақ ССР Жоғарғы Советі бекіткен «Казахская ССР. Административно-территориальное деление. на 1 января 1989 года.» [6].
атты анықтамалықтың көрсетуі бойынша отаршыл мазмұндағы ойконимдер ұлттық топонимдік кеңістігінің айтарлықтай бөлігін құрап тұрды. Ең жиі кездесетіндері елді мекен, сельсовет, ауылсовет атауларының орыс фамилия, есімдерінен жасалғандары екен.
Біз төменде Қазақстан территориясында көрсетілген кезеңде шашырап жүрген кейбір ғана антропоойконимдердің жиілігін көрсетеміз
| Орыс тіліндегі антропоойконимдер | Кездесу жиілігі |
| Александровка | 14 рет |
| Антоновка | 8 рет |
| Алексеевка | 10 рет |
| Ивановка | 15 рет |
| Успенка | 13 рет |
| Ново-, новый сын есімдерімен келетін атаулар | 188 рет |
Орыс тілді атаулардың шектен тыс тираждалуына қатысты М. Мырзахметов былай деп, кейи сөйлейді: «Тіптен өзге өзге, ал отаршылдық мазмұнда қойылған елді мекен атауларының тираждап көбейтілуін қалай түсінеміз? Патша ағзамдардың атына қойылған топонимикалық есімдер: Алексеевка – 14 рет, Констаниновка – 13 рет, Николаевка – (егер Ново-Николаевкасын қоспағанның өзінде) – 15 рет, Михайловка – 17 рет, Александровка – 24 рет, Павловка – 25 рет көбеюін қай заңдылыққа жатқызамыз?», - [2,82].
Дегенмен, ұлттық топонимиядағы осы дәуірден кейін, Қазан төңкерісі кезеңі келіп жеткенге дейін ескі карта мәліметтері бойынша Қазақстан картасының басым көпшілігін ұлттық негіздегі жер-су атаулары құрайтынын көруге болады. Орыс, славян, монғол тілінен енген топонимдер сан жағынан қазақ тілі негізінде жасалған жер-су атауларынан әлдеқайда аз болып, сол топонимдік кеңістіктің ұлттық бет-бейнесіне айтарлықтай өзгеріс әкеле қойған жоқ. Себебі, орыс тілді топонимдер бір уезд аумағында жүздеп саналса, негізінен микротопонимдік сипаттағы ұлттық негіздегі топонимдер мыңдап саналатын.
Сондықтан, отаршылдық мазмұндағы топонимдердің ұлттық сананың дамуына, тұрақталуына келтірген зардабының салмағы сан жағынан емес - идеологиялық, рухани, мәдени, тілдік мазмұнымен өлшенсе керек.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қайдар Ә. Атамекен атауларындағы «ақтаңдақтар» // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 148–157 бб.
2. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993. – 128 б.
3.Скрыплев П.А. Материалы по обследованию переселенческого хозяйства в Туркестанском крае (1909).
4.«Айқап» газеті // Құрастырушылар Ү.Сұбханбердина, С. Дәуітов.– Алматы, 1995. – 74 – 94 бб.
5.Керимбаев А.Е. Этнокультурные основы номинации и функционирования казахских собственных имен: автореф… докт. филол. наук. – Алматы, 1992. – 38 с.
6. «Казахская ССР. Административно-территориальное деление. на 1 января 1989 года» – 9-е изд. //Сост. Ю.Я. Подосенов.– Алма-Ата: Казахстан, 1989. – 456 с. (Президиум Верховного Совета КазССР).
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ