Ш.Жарқынбекова
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры,
филология ғылымдарының докторы
А.Маукара
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ доценті,
филология ғылымдарының кандидаты
Годонимдер жүйесіне атау берудің қазіргі принциптері
Заманауи тіл білімі ғылымында қала ішілік нысандарды ғылыми тұрғыдан зерттеуге аса қызығушылық танытылып отырғаны белгілі. Қала кеңістігіндегі урбанонимдік нысандардың ерекше түрі – годонимдер болып табылады. Өзге нысан табиғатымен салыстырғанда, көше атаулары (годонимдер) өзінің динамикалық сипатымен айрықшаланады. Л.В. Егорованың пайымдауынша, «годонимдер – көшелердің, жағалаулардың, орамдардың «куәлігі» іспеттес. Ол қоғам өмірінің оңтайлы қызметін реттеуші маңызды бағдар болып саналады» [2, с. 231]. Урбаноним және қаланың ономастикалық кеңістігі жөнінде әр кезеңнің ғалымдары әр алуан қырынан қарастырып келеді. Атап айтқанда, А.В. Суперанская, М.В. Горбаневский, Э.М. Мурзаев, A.M. Мезенко, В.П. Нерознак, Г.П. Смолицкая, В.А. Никонов, Н.В. Подольская, М.В. Голомидова, Т.В. Шмелева, Б.Я. Шарифуллин, Т.Д. Жанұзақов, Е.А. Керимбаев, А. Әбдірахманов, К.Р. Рысберген, С.К. Иманбердиева, Ә.Т. Қайдар, О.А. Султаньяев, Г.К. Қонқашбаев, Г.Б. Мадиева, Б.К. Бектасов, Б. Тілеубердиев, Ш.К. Жарқынбекова, А.Ш. Акжигитова, Д. Қамзабекұлы, Б. Әбдуәлиұлы, Б. Досжан, Т.Г. Котлярова және басқалардың еңбектерін көрсетуге болады.
А.В. Суперанская атап көрсеткендей, бір типті мәдениетті елдерде қала ішілік нысандар да бір типтес болып келеді екен. Топонимдер, көбінесе, өзі атау алған жердің табиғатына сай қойылады. Олардың атауларын қоюға жергілікті тұрғындардың өздері қызығушылық танытады. Сол себепті басқа микротоптарға қарағанда, топонимдер сөйленісте жиі қолданыс тауып отырады да, олардың модельдері бірыңғай болып келеді. Бұл көше атауларының өте жоғары жиілікте аталуының бір себебі ретінде қаралады. А.В. Суперанскаяның айтуынша, урбанонимдердің табиғаты өзгеріске жиі түседі, «оның табиғи жолмен дұрыс дамуына адамдардың өздері кедергі келтіреді» [3, c. 75]. Бұл жайт, әсіресе, қала ішілік нысан атауларының дамуында жиі көрініс табады, себебі адамдардың қатысуымен ономастикалық комиссияның не болмаса жеке бір тұлғаның (тұрғын үй атаулары мен эргонимдерді атауда) бастамасы арқылы нысандарға атау беру белең алып отыр. Алғашқы жағдайда атау беру үдерісін үнемі қадағалап отыру қолға алынған, ал екінші жағдайда бұндай бақылау аса іске аса бермейді, өйткені әр ғимараттың өзінің «атау беретін тұлғасы» бар. Урбанонимнің құрамына көшелерден басқа бірқатар ғимарат атаулары да кіреді. Сол себепті урбанонимдерге талдау жасау қала кеңістігін таныстыру үшін аса қажет. Өйткені ономастикалық кеңістікті өз бойына ауылдықғ қалалық, ғарыштық, әдеби, материалдық, рухани, ментальдық және т.б. нысандарды жинаған тұтас бір әлем деуге болады. Бұл тұрғыдан алғанда, урбанонимдерді кешенді түрде зерттеу қала кеңістігін нақты бір жүйеде қарастырғанда өз нәтижесін беретіні сөзсіз.
Бұл мәселе урбанонимдердің ұлттық ерекшеліктерін танытады. Олардың ерекшелігі қызметі жағынан да айқын көрінеді. Урбанонимдер бөлшектеуші, мекендік немесе бағдарлаушылық және символикалық қызмет атқарады. А.М. Мезенко урбанонимдердің мынадай белгілерін атап өтеді: «обусловленность внеязыковыми факторами; системность организации; общность выполняемых функций; наличие вариантов официальное/неофициальное название; наличие словообразовательных формантов структурно-грамматических типов; возможность быть зафиксированными в текстах художественных произведений, в результате чего вступать в другие системные связи и участвовать в стилистических приемах и др.» [4, c. 14].
Нысанды қарастыруда оны қай қырынан алып зерттеудің маңыздылығы ерекше. Ал, урбанонимдерге келсек, оны грамматикалық сипат тұрғысынан талдау орын алған екен. Годонимдер жөніндегі зерттеу жұмыстарында көше атауларының сөзжасамдық формант ерекшеліктерін талдауға көп көңіл бөлінетіндігі байқалады. Қазақ тіл білімінде топонимдерді сөзжасамдық тұрғыдан зерттеген деп Б. Бияровтың еңбегін атауға болады. Ал грамматикалық белгілері Т.Г. Котлярованың жұмысында қарастырылады. С. Л. Казакованың еңбегінде урбанонимдердің лексикалық жүйесіне кешенді түрде зерттеу жүргізіледі: олардың мағыналық сипаты сол жергілікті жердің географиялық белгілеріне сай талданады. Урбанонимдердің лексикасы экстралингвистикалық факторларға қатты тәуелді болып келеді. С.Л. Казакованың пікірінше, олар өз кезегінде біздің дүниетанымымызға әсер етеді. Автордың бұлай прагматикалық тұрғыдан зерттеуі онимдердің функциялық мәні түсіндіріп, қоғамдық жағынан практикалық мәнін айқындауға да көмектеседі. С.Л. Казакова аталмыш тәсілді жүзеге асыруда логикалық факультативтілік, тілдік верификациялау ұғымдарын атай отырып, лексикалық тұрғыдан да зерттеу жүргізеді: «В самой семантике названия закодирована информация об отношении именующего к именуемому, заложен прагматический потенциал. Экспрессивность новых названий неразрывно связана с прагматикой, т.к. именно в них отображается эмотивное отношение субъекта речи к человеку, к его внешнему и внутреннему миру. Экспрессивность топонима – его способность производить на реципиента определенный прагматический эффект. Топоним экономно не только сообщает об объекте, но и, одновременно с этим, и об отношении субъекта к называемому. Мотивом для создания эмотивного отношения служит образ, вызванный сложнейшим спектром ассоциаций» [5, c. 48]. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды, аталымдардың уәжділігі белгілі бір түсінік тудыруы тиіс топонимдерді қабылдауда көп жағдайда тұрғындардың танымдарында ғана ашыла түседі. Автор, сондай-ақ, аталымдар мен олардың уәжділік үдерістері мән беруге тиісті нысандар екендігін көрсетеді, дегенмен олардың қандай жағдайда іске асатындығын ескертпейді. Келтірілген бұл дерек атаулардың қандай да бір себеппен біздің санамыздан өшіп, оның тек бейнесі не болмаса нақты бір түсінігі ғана сақталған жағдайда орын алуы мүмкін. Зерттеушілер атау беру үдерісін прагматикалық құндылықтарды жеткізетін «кеңістікті вербальды символдардың көмегімен түсініп, құрылымдау» ретінде қарастырады. Топоним топонимикалық тұлғаның ментальды тұрмысында өмір сүреді. Прагматикалық тұрғыдан қарағанда, урбанонимдік жүйе «материалдық және рухани бейне арасындағы» периферияда ғұмыр кешеді [5, c. 47]. Бұл жағдайда өзінің бойында сөйлеуші тұлғаның түсінігі мен символын жинақтайтын нысанның алғашқы аталымы маңызды орынға ие болады. Автордың бастапқы көзқарасы өзі қызығушылық танытатын нысанға бағытталады, ол өз кезегінде ассоциациялық аяның уәжділігін қалыптастырып, бейнелейді. Дегенмен, прагматикалық ақпарат сезім, көңіл-күй арқылы көрінуі де мүмкін. Мұнда басқы орынды коннотация алуы мүмкін. Бұл психолингвистикаға жақынырақ келетін өте терең де күрделі үдеріс: реципиент урбанонимнің жеткізетін ақпаратынан жалпыланбайды, керісінше, көп жағдайда саналы түрде вербальды таңбаның эмоциялық және зияткерлік бағалауыштығына қатысып отырады. Әлеуметтік өмір шегіндегі қоғамдық және сөйлеу тәртібінің стереотиптерін ашып беретін тарихи мәдени кеңістіктегі ақпараттық және әлеуметтік қызметтер аталымдардың нақты анықтамаларын ашып, айқындап бере алады. Таңбаларды оқу, көбінесе, адамның формальды парасатынан гөрі оның эмоционалды зеректігіне байланысты болып келеді. С.Л. Казакова урбанонимдерді прагматикалық аспект тұрғысынан халықтың мәдениетін ғана емес, сонымен қатар оның рухани әлемі мен құндылықтарын бейнелеуші мәдени, ментальды құрылымдардан құралған белгілер деп түсіндіреді. Прагматикалық айқындылығы бар белгілерді танытатын ақпараттарды есептеу аса маңызды болып табылады. Себебі, «Прагматическая прозрачность имени – это рефлексивная способность реципиента (носителя языка, инокультурного восприемника) к соотнесению языкового и внеязыкового знака имени, т.е. опознаванию в языковом знаке культурно-значимых, национально-специфических установок. Таким образом, прагматический аспект – это понимание ономастической номинации как особой модели речевого поведения, где имя – это знак-индивидуализатор, который не только на языковом, но и на речевом уровне свидетельствует о ценности вербального выделения отдельной реалии» [6, c. 51].
Маңызды құндылықтың құрамына халықтың мәдениеті жататындығы анықталды, сол себепті топонимдерді мәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырған П.З. Гольдиннің ұстанымын дұрыс жасалған ұсыныс ретінде қарауға болады. Зерттеушінің ұсынған тәсілі белгілі бір ақпараттарға толы белгілер ретінде урбанонимдер жөніндегі зерттеу болып саналады. Аталмыш тәсілде бірліктер ғана емес, толыққанды таңбалар жүйесі туралы, олардың танымдық-аксиологиялық деңгейге тигізетін ықпалы жөнінде айтылады. Сонымен, көшелердің мәдени мәтініндегі өзектілігін анықтауда ақпараттар ағынының сол жергілікті жерде қалыптасып, сақталғанына көңіл бөлген жөн. Автор қала кеңістігінің өзіндік сипатын айқындай келе, оның екі жағын ажыратып қарайды – қала-кеңістік ретінде және қала-атау ретінде. Бұл бөлшектеуде тілдік белгілерінің де көрініс бар ономастика саласының о баста география ғылымының ғана нысаны ретінде қарастырудың тарихы жатыр. Географиялық жақындық, сондай-ақ, алғашында «физикалық өлшемі мен шегі бар нақты бір мекенге тиесілі мәдени мәтінді қамтитын кеңістік» ретінде түсіндірілген «локус» терминінде көрініс тапқан еді [7, с. 112].
Зерттеушілердің жасаған түйіндері урбанонимдердің бойында біріктіруші сипат бар екендігін танытады. Сондықтан годонимдер жүйесін семантикалық және анықтамалық жағынан талдау мәселесі туындайды. Осыған байланысты және ҚР-ның топонимдік жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып, годонимия құбылысын метонимиялық ауыстыру мен когнитивтік ұстаным тұрғысынан қарастыру маңызды. Метонимиялық ауыстыру ұстанымының ерекшелігі Екатеринбург қаласының урбанонимдік дизайнын қарастырған М.В. Голомидованың еңбегінде арнайы сөз етіледі. Когнитивтік ұстанымның басты мәні халықтың дүниетанымындағы ұлттық ерекшеліктерді беретін концептілер мен ұғымдарды танытуында жатыр. Әлемді танып, қабылдай алу ерекшеліктері атаудың терең түкпірінде жататындығы анық. Аталмыш ұстаным қазақ топонимиясының негізінде жүргізілген Б.М. Тлеубердиев пен К.Р. Рысбергеннің лингвомәдениеттанымдық қырынан қараған талдау жұмыстарынан келіп шығады.
Метоноимиялық ауыстыру ұстанымының мәні көшелерге атау берудің негізінде жатқан нысан атауларында жатыр. Ономастикалық кеңістіктің сан қилы аталымдар жүйесін ұсынып отырғандығы, соның нәтижесінде Ономастикалық комиссия өкілдерінің көшелерге атау таңдауда басты деген ономастикалық жіктелістерді басшылыққа алғандығы белгілі. Бұл жайт Астана қаласының урбанонимдік жүйесінің Қазақстан Республикасының ономастикалық кеңістігін тұтас бейнелеп отырғандығын көрсетеді. Бас қаламыздың көше атаулары еліміздің түкпір-түкпірінің физика-географиялық нысандарын қамтуымен айрықшаланады. Бұл уәжділік ономастикалық кеңістіктің түрлі топтарын ұсына алды. Атап айтқанда, гидронимдер (су кеңістігі атаулары), оронимдер (жер бедері ерекшеліктері атаулары), ойконимдер (жергілікті жер атаулары), астионимдер (қалалар атаулары), зоонимдер (жануарлар әлемі атаулары), фитонимдер (өсімдіктер әлемі атаулары), хрематонимдер (материалдық әлем атаулары), космонимдер (аспан денелері атаулары), мифонимдер (аңыз, ертегілерде кездесетін нысан атаулары), поэтонимдер (көркем шығарма және олардың кейіпкерлері атаулары), дримонимдер (орман атаулары), сонымен қатар тарихи ескерткіштер мен маңызды нысан атауларын кездестіруге болады. Аталымдардың сандық көрсеткіші төмендегі суретте көрсетілді (1-сурет).
Сурет – 1. Метонимиялық ауысулар ұстанымы бойынша атау беру көрсеткіші
Аталмыш суретте көрсетілгендей, метонимиялық ауысулар бойынша атау алған нысандардың көбісі гидронимдер (су кеістігі атаулары) тобы екен (40%). Ең көп пайыздық көрсеткішті гидронимдердің қамтып отырғаны кездейсоқтық емес, себебі еліміздің көпшілік аумағын өзендер мен көлдер алып жатқандығы белгілі. Су ілкі заманнан-ақ өмірлік ең қажетті ресурстың бірі болып саналады, сол себепті халық оған ерекше құрметпен қараған. Ес білер ескі сақ, үйсін, ғұн дәуірлерінің өзінде суға бай өлке айрықша қадірленіп, мал және жер шаруашылығымен айналысуға арнайы бөлініп отырған. Су кеңістігі атаулары – тіршіліктің ең қажетті табиғи байлығының бірі. Метонимиялық ауысулар бойынша атау алғандардың ішінде екінші орында ойконимдер алады (25%). Бұл жайт Қазақстна Республикасында қалалық жерлерден гөрі ауылдық нысанның басым екендігімен түсіндіріледі. Қазақ ойконимдерінің ерекшеліктері көне аңыздардың негізінде уәжделген қазақ тілі онимдерінің түбіріне байланысты. Ол түбірлерде жергілікті жердің бейнесін суреттеуші сипат болғаны анық. Жергілікті жер аталымдары қала атауларына қарағанда әлдеқайда ескі, сондықтан Ономастикалық комисссияның көптеген онимдерді жергілікті жер атауымен атағандары көңілге қонымды. Келесі орынды оронимдер (жер бедері атаулары) алады (20%). Оронимдер тобына тау, жайлау, асу, шың, құзарлардың атаулары кіреді. Қазақстан тауларымен мақтанады, таулар керемет табиғат ландшафтын сыйлайды, олардың көпшілігінің бойында гиперонимдер орны алған – «тау»: Қаратау, Ұлытау, Мұзтау, Шыңғыстау, сондай-ақ, «құм» гиперонимімен келетін құмды дала атаулары да кездеседі: Қарақұм, Сарықұм, Алтынқұм. Дегенмен, тау атауларының ішінде Керегетас деген де атау кездеседі. Атау тастардан құралған қабырға ретінде таумен салыстырылып қойылуы мүмкін. Одан кейінгі орынды тарихи ескерткіштер алады (10%). Бұл топ тарихи жағынан маңызды орны алады, себебі атау қола дәуірінің, мезолит кезеңінің археологиялық ескерткішіне жатқызылады, сондай-ақ, атау құрылтай өткізілген тарихи орын ретінде қаралады. Бұл секілді атау беру үрдісі бізді тарихтың терең қойнауына жетелейді. Ал өзге аталым топтарына астионимдер (қалалар атаулары), дримонимдер (орман атаулары), хрематонимдер материалдық әлем атаулары, космонимдер (ғарыш кеңістігі атулары), фитонимдер (өсімдік әлемі атаулары), поэтонимдер (көркем шығарма мен оның кейіпкерлері атаулары), зоонимдер (жануарлар әлемі атаулары) жатады.
Когнитивтік ұстаным бойынша аталған аталымдар іштей мағыналық қатарға жіктелді: «туған жер», «адам», «өмір», «Отан», «қазақтың ұлттық мәдениеті». Аталымдардың сандық көрсеткіші келесі суретте анық көрініс береді (1-сурет).
Сурет – 1. Когнитивтік ұстаным бойынша атау берудің көрсеткіші
Келтірілген диаграммада когнитивтік принцип бойынша атау берудің пайыздық көрсеткіштеріне қарағанда «туған жер» (50%) ұғымымен байланысты туғандарының саны басым екені байқалады. Бұл қазақ халқының дүниетанымының сырларынан мәліметтер береді: ежелгі замандардан бері, қазақ халқының көшпелі тұрмысында, бағыт-бағдарды айқындап отыруда маңызды рөл атқаратын нысандарды есте сақтау «топонимикалық ойлау» жүйесін қалыптастырды. Осы негізде қалыптасқан атаулар қазіргі заман мүддесіне де қызмет етіп келеді.
Осылайша, ономастикалық кеңістіктің перифериясына қатысты атаулар олардың қалыптасуында да елеулі рөл атқарады. Атау берудің метонимиялық прнциптері мен когнитивті принциптері қазақ халқының ұлттық дүниетанымының айнасы болып табылады. Қазақтың топонимикалық ойлау ерекшеліктерін көрсетеді және Астана қаласы тұрғындарының түйсігіндегі мәдени кодтарға функционалдық бағдар береді
Әдебиеттер тізімі:
Пікірлер (0)
Пікірлер жоқ